“… Më parë, në kohëra të natyrshme, domethënë jo-komuniste, letërsia e sirtarit ekzistonte në sirtarin e secilit shkrimtar: shkrime të papërfunduara, shkrime nga të cilat autori nuk ishte i kënaqur dhe i linte të prisnin një përmirësim (ose braktisjen përfundimtare), shkrime të kthyera mbrapsht nga revista apo shtëpi botuese… Vetëm se, qysh në gushtin e 1914-ës hymë në zodiakun Sarajevë, kurse qysh në tetorin e 1917-ës: në panatyrshmëri. Sintagma ‘letërsi sirtari’ mori një tjetër kuptim.
Nuk e kam shpikur unë këtë term - dhe realitet: letërsi sirtari, por vetëm e kam rimarrë, duke u përpjekur t’ua përshtat realiteteve të Rumanisë. Ky term qarkullon qysh përpara Luftës së Dytë Botërore tek rusët, dhe më vonë u shfaq një term i ngjashëm: samizdat. Kësisoj, sipas rusëve (por edhe ukrainasve, balltikasve, kaukazianëve, ‘moldavianëve’, polakëve, çekëve, hungarezëve, bullgarëve, gjermanolindorëve, letërsia e sirtarit ishte ajo që:
a) në ato që thosh (me shkrim), nuk binte dakord me Pushtetin (mirpo: “Kush nuk është me ne, është kundër nesh!”);
b) e gjetur gjatë ndonjë bastisjeje, do të kish
c) nuk mund t’i ofrohej për botim shtëpisë botuese (vetvetiu përdora njëjësin), pra: tekst, për të cilin punonjësit e Sigurimit nuk kishin dijeni…
… E nisa me fundin: pasojat e gjetjes, gjatë një bastisjeje, të letërsisë së sirtarit… Por është më mirë kështu. Gjithsesi, në vazhdim, pa synuar të imponoj kriteret e mia në ‘klasifikim’, po shpreh vetëm pikëpamjet për fenomenin e mësipërm, qoftë edhe për faktin se edhe unë kam pasur në sirtar letërsi (e mirë a e keqe nuk ka rëndësi).
Nevojiten edhe dy ‘gjëra’:
1. kohë, që t’i përgjigjesh pyetjes: “Kur është shkruar teksti përkatës: para apo pas 22 dhjetorit të 1989-ës?”.
2. vend, që t’i përgjigjesh pyetjes: “Ku është shkruar ky tekst: brenda kufijve të Rumanisë komuniste – apo jashtë kufijve (në mërgim, ose në syrgjyn?)”
3. Besoj se një shkrim, që të mund të bëjë pjesë në letërsinë e sirtarit, në pikëpamjen e sotme, përtej ‘rrezikshmërisë’ dhe fshehjes së tij, duhet të ish shkruar përpara dhjetorit 1989 dhe në Rumani.
Duke u mbështetur në këto kushte, në prill 1990 kam pohuar: “Nga shkrimtarët, letërsi sirtari kanë pasur: Blaga, Noika, Steinhardt, Ioan D. Sarbu dhe Teohar Mihadash“. Pas tetë vjetësh, më vjen keq, se lista ime ka mbetur e pandryshuar…
… Romanin „Gherla” e kam shkruar në vitin 1972 në Paris
Sigurimi nuk e dinte se ndërkohë shkruaja romanin Garda e kundërt (1973-1975); me gjithë ‘vizitat’, nuk gjetën asgjë për të konfiskuar: shkruaja drejtpërdrejt në makinë, fshihja fletët, secilën në një vend më vete, kurse kur mbaroja një kapitull, e dërgoja drejt e në Perëndim… Nuk i uroj askujt që të ‘vazhdojë’ të shkruajë çdo ditë një libër, pa mundur të lexojë ç’ka shkruar një ditë më parë…
… Natyrisht, unë nuk i shoh gjërat kështu. Qoftë edhe ngaqë jam më plak tani; ngaqë kujtesa ime rreh, pavarësisht nga ç’besojnë kolegët e mi, përtej çastit të shkatërrimit të librave të mi, përtej ngjarjeve të mia – dhe kulmi, në sytë e disa autokronikëve: gjer edhe përtej çastit të lindjes sime. Për një arsye të thjeshtë: unë besoj në kujtesë, besoj edhe në histori – ndërsa, në lidhje me çështjen e trajtuar më sipër, besoj në historinë e letërsisë.”
Shpellanë
“Me kalimin e kohës njerëzit dolën prej shpellave, gërmuan kasolle, ngritën shtëpi, madje shtëpi-mbi-shtëpi, por gjithsesi me mendësi shpellaku mbetën. Kjo mund të përmblidhej: individi që ik nga bashkësia, quhet i ikur edhe po qe se rikthehet; cilësohet “tradhtar” i huaj dhe s’ka më vend në shpellën e lindjes. Shpella në fjalë është vendi ku nuk mund të depërtojë më asnjë i huajsuar! ‘Ne jemi të këtushmit, ne jemi më të zotët, më qerratenjtë, të mençur qysh kur dolëm nga barku i nënës, s’duam të na vijnë të tjerë, nga vise të tjera, të na mësojnë ç’duhet të bëjmë e sidomos... ç’duhej bërë’”.
Shkëputur nga Revista Haemus Nr. 2-3 dhe 4-5-6 / 1999; Nr. 36-40 / 2009
[1] Libra të botuar: La cellule de liberables - Gallimard, 1971 (Ostinato); Elles etaient quatre… - Gallimard, 1974; Gherla - Gallimard, 1976; Dans le cercle - Gallimard, 1977; Garde inverse - Gallimard, 1979; Le tremblement des hommes - Le Seuil, 1979; Les Chiens de mort - Hachette, 1981;Chasse-croise - Hachette, 1983; Bonifacia - Albin Michel, 1986; Le Calidor - Albin Michel, 1987; Gherla - Humanitas, 1990; Vuajtjet e Piteshtit - Cartea Românească, 1990; Nga Kalidori: Një fëmini basarabiane - Albatros, 1990; Bonifacia - Omega, 1991; Sabina - Apostrof, 1991; Ushtari i qenit - Humanitas, 1991 etj.