Ernst
Ingmar Bergman (14 korrik 1918, Uppsala - 30 korrik 2007, ishulli Fårö, Suedi) njëri nga regjisorët
më të shquar të të gjitha kohërave, u lind në familjen e priftit luteran me
prejardhje daneze Erik Bergman, - që u bë më vonë kapelan i Mbretit të Suedisë,
- dhe Karinit (ish Åkerblom).
Bergmani
ndoqi Shkollën e Lartë të Stokholmit dhe disa kurse letërsie në Universitetin e
Stokholmit, por i ndërpreu, sepse, siç e dëshmon vetë: “iu përkushtua filmit”.
Pasi
drejton për disa vjet teatrin Shtetëror të Helsingborgut, Bergmani bëhet i
njohur botërisht me filmin “Vula e shtatë” (Det Sjunde inseglet, 1956), i cili
hap serinë e disa kryeveprave, si "Manaferrat e egra"
("Smultronstallet"), “Pranvera e virgjëreshës” (Jungfrukällan, 1959),
"Përmes një qelqi të errët", 1961.
Mes
viteve 1963 dhe 1966 Bergmani është drejtor i Teatrit Mbretëror Shtetëror të
Stokholmit. Filmat e kësaj periudhe, "Persona" (1966) me Liv Ullmann-in
dhe Bibi Andresson-in në rolet kryesore, "Pasioni i Annës" (1969),
"Prekja" (1970) apo "Britma dhe pëshpëritje" (1972), frymëzohen
kryesisht nga nëna e regjisorit dhe çmohen për thellësinë dhe befasinë e vëzhgimeve
e të mënyrave të xhirimit. Bergmani vijon
me filma televizivë, si "Skena nga një martesë" (1974) dhe "Ballë
për ballë" (1976), që shfaqen edhe në kinema.
Për
një kohë, Bergmani largohet nga Suedia dhe vendoset në Gjermani.
Në
vitin 1982 mbaron së xhiruari kryeveprën autobiografike "Fanny dhe Alexander-i",
që fiton Çmimin Oskar si filmi më i mirë i huaj. Pas kësaj arritjeje, Bergmani
përqëndrohet në veprimtarinë si skenarist, regjisor teatri dhe shkrimtar.
Ingmar
Bergmani ndërroi jetë në gjumë, në shtëpinë e tij në Fårö, më 30 korrik 2007,
dhe u varros më 18 gusht të po atij viti.
“Llampa
magjike” (Lanterna magica), botuar në vitin 1987, cilësuar nga Roland Barthes
si “një autobiografi që ndruhet ta quajë veten roman” përshkruan me një forcë të
jashtëzakonshme etapa nga jeta e Bergmanit, qysh nga fëminia e deri pasi u tërhoq
të jetonte i vetmuar në ishullin Fårö. Mundimet e prindërve dhe të miqve, pesë
martesa, nëntë fëmijë, pengesa e arritje të paharrueshme, mërgime e kthime, dështime,
smira, adhurime të skajshme e humbje njerëzish të shtrenjtë – gjithçka përshkruhet
si nga një kamerë, brenda së cilës drithëron një shpirt i vetmuar që nuk gjeti për
asnjë çast paqe të mirëfilltë përveçse në art.
Për
nga thellësia e vëzhgimeve, çiltërsia, humori, vetoironia, tematika dhe përkushtimi
me të cilën trajton disa nga temat e përhershme të jetës, libri është një
kryevepër letrare që do të duhet t’i jepet sa më shpejt edhe lexuesit shqiptar.
Pasoi kinemaja.
Ishin javët para Krishtlindjeve. Zoti
Jansson, shoferi i së tepërpasurës teze Anna, veshur me redingotë, na pat sjellë
tashmë shumë dhurata për Krishtlindje, dhurata të vendosura, si zakonisht, në
kthinën pas shkallëve që çonin në katin e dytë. Njëra nga pakot ma zgjonte në mënyrë
të veçantë kurreshtjen e tepruar: ishte e kaftë dhe drejtkëndëshe, dhe mbi letrën
me të cilën qe mbështjellë shkruante “Fersners”. Kjo ishte një firmë aparatesh
fotografikë që ndodhej në Hamngasbacken. Atje nuk shiteshin vetëm aparate
fotografikë, por edhe projektorë.
Më tepër se gjithçka dëshiroja një
projektor. Një vit më parë pata qënë për herë të parë në kinema dhe kisha ndjekur
një film për një kalë, Murgu i pashëm,
xhiruar sipas një libri të njohur për fëmijë. Filmi jepej në kinemanë Sture dhe
unë kisha ndenjur në rreshtin e parë, në një lozhë. Ky pat qenë për mua
fillimi. Qysh atëhere më ka pushtuar një drithmë nga e cila ende nuk jam shëruar. Hijet e heshtura
drejtonin nga unë fytyrat e tyre të zbehta, duke iu folur me zërat e padëgjueshëm
ndjenjave të mia më të fshehta. Kanë kaluar gjashtëdhjetë vjet, asgjë s’ka
ndryshuar, ka mbetur po ajo drithmë.
(...)
Tani vjen ngjarja me projektorin: iu bë
dhuratë tim vëllai.
Unë nisa menjëherë të ulërija, më
qortuan, u fsheha nën tryezë, ku vazhdova të përpëlitesha e të klithja. M’u tha
që të paktën ta mbyllja gojën. Renda drejt dhomës së fëmijëve, duke share e
mallkuar, mendova për një grimë të arratisesha nga shtëpia, por, më në fund,
nga aq hidhërim, më zuri gjumi.
Mbrëmja argëtuese vazhdoi.
U zgjova natën vonë. Dëgjoja zërin e
Gertrudës që këndonte poshtë një këngë popullore. Mbi komodinën e lartë
vezullonte butë një maketë me pelenat dhe përuljen e magëve. Mbi tryezën e
bardhë, mes dhuratash të tjera për tim vëlla, ndodhej edhe projektori, me
bririn e tij të përkulur, me lenten prej bakri, lëmuar bukur, dhe me mbajtësen
për rrotullat e filmit.
Mora një vendim të shpejtë, e zgjova
tim vëlla dhe i bëra një ofertë. Në këmbim të projektorit do t’i jepja ata njëqind
ushtarët prej plumbi që kisha. Meqë Dag-u kishte një ushtri të madhe me ushtarë
prej plumbi dhe ishte gjithë kohën i përfshirë në gjithfarë veprimesh luftarake
bashkë me shokët e tij, ramë në ujdi, për kënaqësinë e të dyja palëve.
Projektori ishte tani e
tutje i imi. Nuk qe aspak i koklavitur. Një llampë me vaj përfaqësonte burimin
e dritës, ndërsa maniveli lidhej me një rrotëz të dhëmbëzuar dhe me një kryq
maltez. Në anën e pasme të kutisë prej metali qe vidhosur një pasqyrë e thjeshtë.
Mbrapa lentes gjendej një mbajtëse për pamjet me ngjyra. Projektori shoqërohej
me një kuti ngjyrë vjollcë, që përmbante disa pamje në qelq dhe një film në
sepia (35 mm). Filmi qe përafërsisht tre metra i gjatë dhe qe i ngjitur në të
dy krahët, duke krijuar njëfarë fjongoje të madhe. Titullohej Frau Holle. Se cila ishte kjo Frau Holle
askush s’e dinte, por më vonë morëm vesh se bëhej fjalë për binjaken popullore
të perëndeshës mesdhetare të dashurisë. Vura filmin. Mbi mur u shfaq një lëndinë.
Mbi lëndinë flinte një vajzë e re, veshur padyshim me një kostum popullor.
Fillova të vërtisja menivelin. Ai çast s’mund të përshkruhet; s’mund ta
shpjegoj me fjalë drithërimin tim të atëhershëm, por mund të kujtoj erën e
metalit të nxehur, erën e naftalinës dhe të pluhurit që vinte nga dollapi i
rrobave, manivelin që shtrëngoja në dorë dhe katrorin që lëkundej mbi mur.
Vërtita manivelin. Vajza u
zgjua, u ngrit pak, pastaj u çua e tëra më këmbë, ndehu krahët, më ktheu shpinën
dhe u zhduk djathtas. Po ta vërtisja më tej manivelin, vajza gjendej prapë e
shtrirë atje poshtë dhe përsëriste me përpikmëri të njëjtat lëvizje.
Lëvizte.
[Shkëputur
nga: Ingmar Bergman, Lanterna magică, përkthyer
në rumanisht nga Dan Shafran, Elena Florea, Carmen Banciu, Editura Meridiane, București 1994]