Pavarësisht se rrëfimtari e
deklaron që në fillim se romani nuk do të jetë narrativë e një aventure, por
aventurë narrative, lexuesi mezi pret të mësojë se ç’i ndodh atij tipit rreth
të tridhjetave, që zbret shkallët e stacionit të metrosë së New York-ut, tek
kryqëzimi i avenysë së 7-të dhe rrugës 40 në Manhattan, por që i zhytur në
leximin e gazetës nuk ia vë veshin njoftimit për aksidentin e ndodhur diku në
Brooklyn.[1].
Lexuesi i romanit “Bolero”
të Ardian Vehbiut (Dudaj, 2015), nuk e di se po fillon një aventurë të re në
krahët e tekstit, një udhëtim sa të njohur aq edhe ekzotik, sa emocionues aq
edhe racional, ku harta nuk është e dhënë një herë e përgjithmonë, por që
vizatohet rishtas me shenja të ndryshme, herë familjare e herë misterioze, ku
dypërmasiteti klasik ia lë vendin hartës 3D, me tinguj, imazhe, refleksione,
referime, përshoqërime, vegime. I flakur në tunelin hapësinor e kohor të
narrativës, lexuesi ka mundësinë të eksplorojë universe të panjohura më parë,
ose t’i shikojë me sy tjetër, edhe pse gjendet, së bashku me personazhin
kryesor, brenda metrosë së New York-ut.
Ka shumë
muzikë në roman. E jo vetëm tek titulli i
huazuar nga vepra e njohur e Ravelit[2]. Muzikën e dëgjon dhe e ndjen
gjatë gjithë leximit; rrjedh natyrshëm jo vetëm nga struktura e gjuha e
romanit, me variacionet e veta që prekin si ritmin ashtu edhe melodinë, por
edhe në referimet tekstuale ndaj muzikës klasike e moderne. Kështu, muzika
shfaqet fillimisht në trajtën e metaforës, për të shpjeguar konceptin e lakut
kohor, si ajo gjilpëra e gramafonit që jep vetëm një segment muzikor, sepse ka
ngecur në një brazdë të gërvishtur të diskut prej vinili[3].
Por muzika vjen edhe në mënyrë
indirekte, me përshoqërime pothuajse të pamundura, si kënga “Lovely Rita” e
Beatles, nga albumi Seargent Peppers Lonely Heart Club Band;
sikurse përmendet jo rastësisht (e jo vetëm një herë) nëpërmjet pardesysë së
famshme blu, duke sjellë melankolinë e këngës dhe poezisë së Leonard Cohen (Your
famous blue raincoat), që nga një anë ia ndez ngjyrat përmasës njujorkeze
të romanit, nga ana tjetër e intrigon me karakterin romantik të vargjeve, ku
nuk mungojnë as stacioni, as pritja e as treni. (Your
famous blue raincoat was torn at the shoulderYou’d been to the station to meet
every train).
Rrëfimtari duket sikur bën
me narrativën improvizime tekstuale sikundër muzikanti bën me tingujt e
muzikës. Metroja është vendi ideal për këtë, edhe pse nga altoparlantët nuk
dalin melodi. Muzika është e kudogjendshme, kur u referohet veprave të njohura
të klasikëve të mëdhenj (Mozart, Beethoven), pa harruar natyrisht autorë
modernë (Keith Jarret), por edhe kur përmenden këngë e muzikë imagjinare, sa
për të marrë shkas për refleksione rreth forcës së saj. Këtë bën edhe Livia,
personazhe e romanit, që e konsideron muzikën si një modus vivendi,
për të jetuar gjetiu, diku tjetër, si të thuash muzika si mënyrë për t’u
arratisur nga e tashmja e pamjaftueshme.
Ka mjaft
humor në romanin Bolero. E jo vetëm tek peripecitë
e udhëtarit që lufton me sistemin automatik për të hyrë në metro, duke vënë në
skenë një dialog surreal e argëtues, por në thelb i nxjerrë nga përvoja e
përditshme. Ankthi që të krijon numri A-550342 zbutet me ironinë ndaj sistemit
automatik, që zbaton një interaktivitet të rremë, anipse më të sofistikuar se
ekranet e shurdhëta të platformës.
Me lehtësinë e komikes
përballen edhe neurozat urbane e postmoderne, telefonatat me të durueshmin dr.
Kiddalla, për trajtimin në distancë të patologjive psikike si agorafobia,
klaustrofobia, skopofobia, batmofobia, siderodromofobia, entomofobia (të gjitha
të vërteta), vijnë si jehona të shoqërisë aktuale ku tendenca e medikalizimit i
shndërron njerëzit në vetë-kurues e recetë-zbatues, pa aftësinë për t’ia rrokur
thelbin anktheve urbane, që marrin jetë jo rastësisht në metro, universi ku
shtjellohet romani “Bolero”. E kushedi nga se buron ai qëndrim argëtues, e
njëkohësisht i butë e mirëkuptues, ndaj dobësive të individit që lufton kundër
patologjive të veta me zell të paepur e me vetëkontroll të admirueshëm. Efekti
pasqyrë apo mirëkuptim në largësi?
Gjithashtu, ka diçka
thellësisht komike edhe në njoftimet e vazhdueshme të altoparlantëve, që kanë
një sërë funksionesh në roman, por na kujtojnë udhëzimet elementare prej zbori[4], ku nuk
dihet se ku fillon naiviteti e ku mbaron idiotësia, por gazi të mbërthen kur
mes këshillash sigurie absurde e lista sendesh të pagjasa që mund të bien në
binarët e metrosë, shfaqen befas paruka, prefëse thonjsh, llulla e dildo. Të
papërballueshme shpjegimet e sistemit për shenjat e jashtme të shtatzënisë në
metro, ose këshilla argëtuese e zhvatur nga arkivat e përditshmërisë sonë: “Mos
shikoni tek gazeta e tjetrit”. Teksti i lajmërimeve publike është mbrujtur me
paternalizëm të shtirur e duket sikur sugjeron përgjigje prej Shvejku[5].
Ka shumë Shqipëri në roman, ndonëse si
emër a mbiemër përmendet vetëm dy herë në libër (ndoshta qëllimisht shkarazi).
Shqipëria duket sikur i qëndron larg romanit, pikërisht sepse është ambientuar
në një hapësirë që nuk ekziston në Shqipërinë reale (kujtojmë se Shqipëria nuk
ka metro), por kjo është thjesht një shashkë diversive, sepse vendi vërtet nuk
përshkruhet në mënyrë të drejtpërdrejtë, porse pasqyrohet në mekanizmat e tij
më të thellë, e për këtë arsye më të padukshëm, të historisë së saj të hershme
e të vonë. Por edhe në një të ardhme të mundshme[6].
Shqipërinë e djeshme mund ta
gjesh tek vetë sistemi e pa dyshim në gjuhën e tij të drunjtë. Metroja na
shfaqet si metaforë e totalitarizmit, si një zhvillim negativ i qytetit në
drejtim të nëndheshëm, fizik e psikologjik njëkohësisht, atje ku ushtrohet
“kontroll i rreptë hyrjëdaljeve” e ku veprojnë Direktoratet me emra të
çuditshëm, familjare për romanet distopikë. Zëri me timbër ushtarak që buçet
përmes altoparlantëve, urdhrat për vigjilencë të llojit “kontrolloni me sy
njerëzit afër jush”, por edhe eliminimi i dritareve, simboli i lirisë, si
zgjidhje kinse e natyrshme brenda në metro, na çon në një të kaluar jo shumë të
largët.
Për të mos folur për gjuhën
totalitare me të cilën flet sistemi, një përzierje perverse e autoritarizmit,
paternalizmit, burokratizmit, konformizmit, standardizimit, që e konsideron
njeriun si një hiç, një qenie inferiore, ose si një send, praktikisht një
kontejner për t’u mbushur me urdhëresa e propagandë. E pikërisht për këtë
arsye, udhëzimet pedante në metro ose lajmërimet e ndryshme me “Vini re”,
tingëllojnë sot sa absurde aq edhe qesharake. Nëse udhëzimet për vonesën të
ngrenë nervat, ato për veprimtaritë e ndaluara në metro, me hollësi maniakale,
luajnë me ironinë tallëse ndaj konceptit juridik, por shndërrohen në komike kur
përmenden, ta zëmë, kafshët e palejuara në metro, si p.sh. bletët punëtore. E
ç’të thuash për fjalitë elementare, të huazuara nga shqipja totalitare, por të
përditësuara në realitetin e sotëm, të llojit “Pse është e rrezikshme të
rrëzohesh në binarët”?
Kalimin nga evokimi i
Shqipërisë së djeshme tek ajo e sotmja e realizon forma tipike burokratike “dhëose”,
që dikur nuk ekzistonte, por që gëlon aktualisht në zhargonin juridik të
shoqërive perëndimore, ku gjuha drunjëzohet nëpërmjet standardizimit masiv dhe
drejtësisë preventive. Por edhe këto pjesëza të pafajshme (“dhëose”)
shndërrohen në mjete prej klouni për t’i shkëputur lexuesit një buzëqeshje, të
këndshme për zbavitjen e imagjinatës, të hidhur për ngjashmërinë me realitetin,
se metronë e kemi edhe mbi dhé.
Por Shqipërinë e sotme mund ta
gjesh gjithashtu në ankthet që romani përcjell në mënyrë të vetëdijshme e të
pavetëdijshme. Në qoftë se një tiranas është mësuar që në vegjëli t’i ketë
pikat gjeografike të referimit, siç mund të jetë Mali i Dajtit, ose vetë Kulla
e Sahatit, romani “Bolero” e vërvit në një hapësirë çorientuese, “sepse
mungojnë pikat e orientimit për subjektin lëvizës”. Në këtë pikëpamje, metroja
na duket si shoqëria e sotme shqiptare, të cilës i janë zhdukur pikat e
referimit, por edhe busulla për t’u orientuar, që mund të përkthehen me fjalë
të tjera si vlera sociale.
Shqipëria e nesërme mund të
profilizohet vetëm në ankthet e njeriut postmodern, sepse në premtimet e
herëpashershme për kryeqytetin flitet edhe për ndërtimin e një metroje, çka
mund të merret edhe si metaforë e shoqërisë së nesërme. E pra është shoqëria e
nesërme shqiptare, me rrënjët e ngulitura thellë në të kaluarën e në të tashmen,
që ngec (sikurse edhe narrativa e personazhet) në një loop, lak
kohor, ku mbizotëron “zëri i zvargur i altoparlantëve”, e ku njeriu ndjen
shenjat e para të asfiksisë: “Ajri mpikset ngadalë rreth meje, duke më kapur
peng në të tashmen, duke m’i bllokuar daljet, duke m’i vënë në pikëpyetje të
drejtat e mia themelore, si qytetar e si qenie njerëzore”. E tepërt të shtojmë
se janë të njëjtat dilema që mundojnë njeriun postmodern, ose konkretisht Homo
manhattanis, aventurat e të cilit janë edhe tonat[7].
Edhe pse të deklaruara më
shumë seç duhet – autori mund t’i kishte fshehur edhe më shumë artificin[8] –,
“Prolegomena për një sociologji të metrosë së New York-ut”, nuk janë gjë tjetër
veçse një lloj harte për të interpretuar hapësirën e romanit, por edhe mënyra
për t’i parë ngjarjet në mënyrë sistemike[9]. Kështu, teoritë e mediave të
kumtit masiv, ndërveprimi në komunikim, parimi i autoritetit në mesazhet e
metrosë, mënyra e shprehjes së autoritetit në gjuhë, krijimi i turmave,
riprodhimi i hierarkive sociale postmoderne, dinamikat midis sistemit qe klientët
(udhëtarët), përputhen edhe me ankthet e njeriut të nesërm, që mbetet klient e
nuk arrin të shndërrohet në qytetar.
Mënyra se si ndërtohet qyteti
i nëndheshëm, sepse për qytet bëhet fjalë e jo vetëm për një metro, nga një anë
kujton vagëllimthi Matrix-in e vëllezërve Wachowski[10], falë edhe
superkompjuterit Cosima, program i inteligjencës artificiale për të
simuluar imagjinatën njerëzore. Ky ka nevojë për databazë leksiko-semantike e
si i tillë i ngjason arkitektit të tekstit, pra një autori të mundshëm.
Gjithashtu, përsiatjet e personazheve për randomizimin dhe implikimet e Cosima-s
me zgjedhjen e lirë të individit (libero arbitrio) na sugjerojnë
referime të tjera ndërtekstuale, pa harruar raportet e njeriut me inteligjencën
artificiale. Nga ana tjetër, dyzimi i qytetit, një sipër e një poshtë, na shpie
direkt në konceptin e “Qyteteve të padukshme” të Calvino-s, të paktën nga
pikëpamja e narrativës, ku lineariteti bie pre e karakterit poliedrik të
strukturës e të fabulës. Por është sakrificë e pranueshme për një roman që nuk
rrëfen, por rrëfehet. Edhe atje qytetet ishin shprehje ëndrrash, që fshihnin
dëshirë e frikë njëkohësisht, gjithsesi produkt i imagjinatës.
Pra, ka shumë qytet në
“Bolero”. Por si edhe fusha magnetike, jo gjithnjë dinamikat e qytetit janë të
dukshme. Pastaj ato mund të jepen edhe nëpërmjet hartave të përmbysura siç
është metroja. Sepse metroja është mënyra më e shpejtë për ta kuptuar e kapur
qytetin, thelbin e tij. Sepse metroja është Qyteti. Në roman vihet re edhe në
dikotominë e vështrimeve të turistit e rezidentit, vështrime të ndryshme mbi të
njëjtin objekt. Jetë të ndryshme mbi të njëjtën tokë. “Ne mund të jetojmë
vërtet në të njëjtin planet, por në New York u përkasim rrafsheve të ndryshme
të ekzistencës; sepse ju jeni turisti, vizitori, prani e përkohshme e pa peshë;
hije që kërkon dëfrim, fërkim dhe konfirmim njohurish parafabrikate, ndërsa unë
jetoj këtu, edhe se ju ndoshta e keni të vështirë ta kapni kuptimin e fjalës
“këtu”, në zhargonin tim”. Turistët në sipërfaqe, rezidentët nën dhé. Për ata
që kanë jetuar totalitarizmin shqiptar përshoqërimi me turistët e huaj është i
detyrueshëm. Jetë paralele, në përmasa paralele, pa asnjë mundësi takimi real.
Por edhe sot nuk jemi shumë larg. Vetëm që në epokën e globalizmit e të
migracioneve masive çdo gjë bëhet edhe më e ndërlikuar.
Metroja është njëherësh
kontekst, subjekt e objekt. Metroja shfaqet në roman si labirint, si jo-vend,
si qytet, por edhe si qenie e gjallë. “Metroja është sahati e unë jam koha”.
Metroja është edhe si një vend, në tranzicion ose jo, ku rregullat i vendos më
i forti: “Metroja i ngjante një xhungle: liri, liri, por me kosto të lartë”.
Aty qarkullojnë edhe legjenda urbane, sipas të cilave mund të jetohet e të
përdoret si platformë e paqes. Por flitet se ka edhe metro private si blloku i
dikurshëm në Shqipëri. E nuk mund të mungonte përmasa e panjohur e saj: Hic
sunt leones, një lloj Es-i frojdian ku instinktet
primordiale jetojnë si monstra për t’u shfaqur herë pas here si fantazma në
platformat e mbipopulluara. Është e tepërt të thuash se romani “Bolero” ka
shumë metro në faqet e veta, sepse çdo gjë zhvillohet brenda metrosë, në
realitet e në imagjinatë. Si rrjedhim, fabula i qëndron metrosë sikundër peshku
ujit. Në këtë kuptim metroja mund të shihet si hapësirë-kohë ku lëviz e merr
jetë aventura e narrativës.
Personazhi me gazetë në dorë
shikohet nga të gjitha anët në metro, madje edhe nga treni përballë. A mund të
konceptohet një metropolitanë pa trena? Do të ishte e zymtë e brengosëse. Pa
kuptim. Është treni që i jep kuptim metrosë. Edhe njerëzit. Treni është shpëtim
e arkivol, koracë e kafaz, arratisje drejt lirisë e deportim drejt kampit të
përqendrimit. Nuk është rastësi që personi në platformë pret një tren në
drejtimin uptown e nuk është rastësi që fjala uptown është
më e përsëritura në roman, pothuajse në çdo kapitull, si për të treguar
dëshirën obsesive të njeriut për t’u kthyer në shtëpi, në sipërfaqe, në liri.
Mirëpo, të gjitha ngjarjet,
konteksti, personazhet, nuk do të kishin kuptim pa konceptin e pritjes, rreth
të cilit vërtitet i tërë romani[11]. Njeriu
pret një tren që nuk vjen. Pritja është thelbi i COSIMA-s, por edhe i njeriut
në platformën e metrosë. Megjithatë është e vështirë t’i vësh etiketë pritjes
në “Bolero”. Sepse nuk është pritja e rrezikut imagjinar, siç bën oficeri
Xhovani Drogo në romanin “Shkretëtira e tartarëve” të Dino Buxatit, por as
pritja pasive tek “Duke pritur Godonë” të Samuel Beckett-it. Pritja e
tipit me gazetë është diçka tjetër, një “përpjekje e dëshpëruar për moskuptimin
e rrjedhës së kohës”, madje diçka më shumë: është gjendje e njeriut. A nuk
është njeriu gjithnjë në pritje? A nuk është pritja normaliteti i njeriut?
Të presësh do të thotë shumë
gjëra (autobusin, të dashurin, verën, Shpëtimtarin…), po këtu nuk kemi të bëjmë
as me pritje pasive, as me humbje kohe. E në qoftë se pritjen e konceptojmë të
shoqëruar me staticitetin, atëherë le ta themi se pritja në “Bolero” është mëse
e lëvizshme. Njeriu në stacion vërtet pret, por narrativa është gjithnjë në
lëvizje, edhe pse në mënyrë ciklike. Vetë mendimi i personazheve prek kufij të
paeksploruar. Në qoftë se shqipja nuk e ka dallimin midis pritjes aktive e asaj
pasive (aspettare, por edhe attendere në italisht),
është ritmi i shkrimit dhe lëvizja e fabulës që i jep pritjes tensionin e
duhur.
Pritja e personit me gazetë në
dorë, që rrëfehet me pamje, emra e gjini të ndryshme, nuk është pa shpresë,
sepse pritja pa shpresë nuk është pritje, është vdekje e parakohshme. Sipas
telekamerave personi pret trenin, që simbolikisht mund të jetë edhe shpëtimi
drejt lirisë, por vetë pritja mund të jetë preteksti për t’u arratisur
nëpërmjet imagjinatës. Në këtë kuptim vetë pritja është ikje nga realiteti.
Mirëpo ekziston edhe pritja përballë televizorit, e të gjithë atyre që shikojnë
ekranet si tek emisioni Big Brother, format tashmë ndërplanetar e
ndërkohor, që i ngjason mumifikimit, sepse edhe vetë fabula duket sikur
atrofizohet[12].
Por pritja më e vështirë është
ajo e kuptimit të jetës, të shenjës, të tekstit. Sepse ajo kërkon energji,
lodhje, përpjekje, durim, njohje, vetëmohim. Në një farë mënyre edhe teksti i
romanit është në pritje të “trenit” të tij, pra për t’u interpretuar nga
lexuesi. Sepse ekziston, në roman, edhe pritja si e drejtë, sikurse nuk mund të
mos ekzistonte arti i të priturit.
Romani “Bolero” i Ardian
Vehbiut ka shumë kinema brenda, në formën e telekamerave, të
regjizurës, të stilit. Kështu, krejt natyrshëm shkrihen në disolvencë referimet
e filmave cult, nga fillesat bardhezi me Koracata Potemkin,
tek klasiku i fantashkencës me Star Trek, për të përfunduar me parodizimin
e filmave policorë, falë disa skenave të posaçme me action.
Përmendet diku edhe një film hipotetik shqiptar 10 minutësh, si metaforë për të
kuptuar strukturën e romanit. Platforma e trenave, e ndihmuar nga rrëfimi,
ngjarjet e fragmentuara, telekamerat lëvizëse, duket sikur shndërrohet në set
kinematografik, me konotacione onirike, sepse vetë narrativa i ngjason herë
ëndrrës në “Inception“, herë projektimit të ëndrrave në “Solaris“.
Përmasa onirike amplifikohet nga kërkimi me ngulm i pikturës Time Transfixed (La
Durée poignardée), të René Magritte, ku koha përshkruhet e
përshkohet me elemente familjare e misterioze, si pasqyra, ora, oxhaku, por
edhe lokomotiva me avull, të cilat bashkohen në mënyrë absurde pikërisht nga
tymi.
Teksti përbën edhe mjetin me
të cilin lexuesi udhëton nëpër arkipelagun e shenjave, ku flora e fauna
ekstratekstuale, ndërtekstuale dhe intratekstuale, me ngjyra ekscentrike, ia
përpin vëmendjen duke e shndërruar udhëtimin në objektivin e vetvetes. Në
“Bolero” loja me narrativën është rregulli, jo përjashtimi. Personazhe që
lëvizin nga narrativë në tjetrën, figurantë që gjenden aty vetëm për të
përmbushur një funksion të caktuar, parodi romanesh policorë, refleksione
romanesh psikologjikë. Aty gjenden edhe parodi stilesh pa ushtrime manieriste.
Tek e fundit Exercices de style, të francezit Raymond Queneau, përbën
vetëm një pararendës të nderuar, jo shembullin për t’u ndjekur.
Këtu nuk kemi një fabul të
rrëfyer me variante stilistikore, këtu kemi narrativën që ndërmerr provën e
vështirë të përshkrimit të botëve të ndryshme, nga pikëpamje të ndryshme. Vetë
personazhi kryesor rrëfehet pothuajse nga të gjithë e çdo kapitull fillon si
narrativë e re, mbetur në tentativë, me një ftesë implicite për ta vazhduar,
sipas gjasës nga fantazia e lexuesit. “Jo një libër diskursesh të mundshme,
pra; por një libër botësh të mundshme”[13]. E gjuha e
pasur që përdoret në roman i jep vlerën e shtuar. Stili sikur kërkon t’i
disiplinojë ngjarjet. Lunaparku i shenjave ka efektet e veta psikedelike,
ndonjëherë eksperimentale me multimedia moderne, siç janë përshoqërimet me
videolojërat strategjike (SimCity, Emperor, etj.) që jo gjithnjë kërkojnë “kuptim”, kur kuptimin e përmban
vetë ritmi narrativ gjithnjë në crescendo.
Ka pak femra në romanin
“Bolero”, por nën pardesynë e famshme mund të jetë, përse jo, një grua.
Megjithatë, prania e femrës duket sikur është diku andej nga liria, në uptown,
si forcë magnetike konstante. Ndërsa prania e pakët e seksit në roman mund të
shpjegohet me ndërtimin e universit të ankthit, me të cilin aktiviteti seksual
nuk pajtohet lehtë, përveçse në trajta perverse nëpërmjet voyeurizmit të
telekamerave. Totalitarizmi i njoftimeve publike dallohet edhe nga invadenca
dhe seksofobia e regjimit metropolitan, krejt i qartë në njoftimin për ngucjen
seksuale dhe ndëshkimin e saj, ndërkohë që frika e njëmendtë e sistemit vjen
nga mundësia e kontaktit njerëzor dhe komunikimi i vërtetë. Nga ana tjetër,
narrativa prek shpeshherë ritmin e orgjisë shenjore, por pa rënë në banalitet,
duke dëshmuar se ajo i shpëton ndonjëherë kontrollit të rreptë totalitar.
Nuk mund të mohohet se ka
shumë komunikim në “Bolero”. Njeriu me gazetë është
lexues por edhe produkt i sistemit mediatik, ankthi i ri modern i shoqërisë
aktuale. Telekamera, ekrane, shenja, lajmërime, udhëzime, altoparlantë,
“paralajmërime formulaike”, formula paralajmërimesh, televizione, pllakate
reklamash, zhurma, kompjuterë, internet, etiketa, kanale komunikimi, gazeta që
lexohen, gazeta që flasin… E në një botë si metroja – kuti e nëndheshme
rezonance –, efektet e tyre janë gjithnjë të amplifikuara. Prandaj edhe romani
u kthehet dhe u rikthehet temave të mediave dhe pushtetit. Nga vëzhgimi se “një
njeri me gazetë në dorë duket më pak i dyshimtë se një njeri pa gazetë”, tek
ideja e pushtetit të katërt: “Ja ku ishte, kioska në cep të rrugës, dhe
menjëherë përbri saj hyrja e metrosë”. Por nuk mungojnë as refleksione për
turmën, individin, shoqërinë, ankthin e komploteve, brishtësinë e sistemit.
“Bolero” duket si një hartë moderne e pajisur me street view nëpër
rrugët e pafund të ekzistencës njerëzore.
E si mund të dilet nga ky
labirint pasqyrash ku identiteti riprodhohet, copëzohet, shtrembërohet e
përvidhet si në ëndërr? Si mund të dilet nga platforma e metrosë së njeriut? Se
kjo mund të shfaqet e dyzuar si platformë ankthi, por edhe si oazë meditative
rreth esencës sonë pritëse. Ndërsa shenjat nuk janë tjetër veçse barna kundër
ankthit që shkakton kaosi, ose pamundësia për t’i kontrolluar gjërat që nuk
varen prej nesh. Njeriu në platformë, si projeksion i njeriut postmodern, e ka
rrugëdaljen, por duhet ta kërkojë e ta gjejë mes shenjash të panumërta në
universe paralele. “Por po mendoja… kjo platformë stacioni: kushedi diçka do të
dalë prej saj… Ne të dy vallë?” Ja pra, dashuria, si shpëtim, si
rrugëdalje, si çelës.
“Eja të dalim përjashta”, tha
Aloe, “S’ka kuptim të presim këtu më gjatë”.
[1] Një
version i këtij shkrimi (pa aparatin e shënimeve) është botuar në revistën
“Saras” (gusht 2015).
[2] Romani
e deklaron që në fillim ndërthurjen me muzikën, por edhe autori në një intervistë
e pranon këtë gjë duke shpjeguar gjithashtu lidhjen me strukturën e tij: “Unë
vij nga eseistika, ndërsa romanin e dëshiroja të ishte si vepër muzikore, që
t’i fliste lexuesit me strukturën e vet” (Entela Resuli, Ardian Vehbiu:
Për Savianon, letrat dhe mediat zombi, “Gazeta Dita”, 29 Maj 2015,http://www.gazetadita.alëkskluzive-ardian-vehbiu-per-savianon-letrat-dhe-mediat-zombi/)
[3] Një
shpjegim të gjatë, natyrisht nga pozitat e autorit, do ta gjeni në intervistën
dhënë në “Zgjoje”: “Kur fillova të mendoj për këtë libër, kisha parasysh një
formë muzikore standard të njohur si ‘temë dhe variacione’ – ku materiali
muzikor rimerret nga një variacion në tjetrin, por gjithnjë i ndryshuar. Kisha
parasysh, atëherë, Variacionet Goldberg, të Bach-ut, vepër e mirënjohur e
muzikës baroke, e cila sipas rregullës fillon me një aria dhe pastaj vazhdon me
tridhjetë variacione të arias, të ndërtuara ndonjëherë sipas një arkitekture
gati algjebrike…”. “Zgjoje”, 2 maj 2015, (botuar fillimisht në “Peizazhe të
Fjalës”) https://zgjoje.wordpress.com/2015/05/02/ta-kthesh-rutinen-ne-muzikë
[4] Në
shkrimin Ardian Vehbiu: Ngjashmëritë e metrosë me kohët e zborit,
ku jepen edhe deklarata të autorit, zbori përmendet vetëm në funksion të
rregullave totalitare, çka nuk e përjashton aspak anën komike, e cila lidhet
edhe me absurditetin e disa aspekteve në totalitarizëm. Fatmira
Nikolli, Gazeta shqiptare,
08 Maj 2015, http://balkanweb.com/gazetashqiptarëardian-vehbiu-ngjashmerite-e-metrose-me-kohet-e-zborit/.
[5] Duket
sikur teksti ka disa efekte prej psikoterapie, kur evokon totalitarizmin dhe
reagimin shpotitës ndaj tij. Shih për këtë temë Pishak Zhgaba, Libra në
farmaci, “Peizazhe të fjalës”, 25 dhjetor 2013.
http://peizazhe.com/2013/12/25/libra-ne-farmaci/.
[6] Ben
Andoni e mendon disi ndryshe kur thotë: “Në një farë mënyre, ky është
perceptimi i sotëm real në kohët tona moderne, por që si subjekt nëse do të
vendosej në Shqipëri do t’i duheshin elementë të tjerë, sepse ky është një
libër amerikan i shkruar shqip. Në një farë mënyrë, përmes shtjellës, ai
ndalon në ato kanone që kanë të bëjnë me rregullin, pasigurinë, udhëtimin dhe
një element që i ngjan vetë Godosë”. Ben Andoni, Vallë roman për
paranojën e kohës!, “Java News”, 24 qershor 2015,
http://www.javanews.al/valle-roman-per-paranojen-e-kohes/
Mendimi se romani Bolero nuk
ka të bëjë me Shqipërinë ka gjarpëruar në disa lexues e komentues. Ja çfarë
pyetjeje i bëri gjatë një interviste gazetarja autorit të librit: “Zoti Vehbiu,
i prezantoni publikut një roman të titulluar “Bolero”. Përse duhet ta ketë një
shqiptar në bibliotekën e tij?” (Entela Resuli, vep. cit.) çka
nënkupton se libri perceptohet në një farë mënyre si jashtë realitetit
shqiptar. Kurse gazetari Blendi Salaj i bëri Vehbiut këtë pyetje: “Është një
libër amerikan, apo për lexuesin shqiptar?” (Emisioni televiziv 100
minuta, “Ora News”, 8 maj 2015).
[7] Referimin
ndaj shoqërisë aktuale e pranon në mënyrë indirekte edhe Agim Baçi kur
shprehet: “Një gazetë…, një kamera që na vëzhgon…, një tren për diku…, një
rrugë pa dritë… Këto elemente mund të mos jenë gjithçka, por janë shumëçka për
një grafikë sociologjike të njeriut të sotëm. Pjesë e këtij “trafiku” jemi
thuajse të gjithë, me ose pa dashje. Ndoshta vetëm dëshira për të mbërritur
diku mbetet ende individuale, ndërkohë që të gjitha rrugët janë thuajse publike
ose të vrojtuara, duke kaluar thuajse çdo kufi të asaj që njeriu ndërtonte
shumë kohë më parë me veten”. Agim Baçi, Njeriu i pambërritur i Vehbiut,
“Mapo”, 30 Maj 2015,http://www.mapo.al/2015/05/njeriu-i-pamberritur-i-vehbiut
[8] Agim
Baçi shkruan: “Vehbiu duhet përgëzuar për sigurinë e tij në të shkruar, me
zotërimin mjeshtëror të gjuhës, që fatkeqësisht u mungon shumë prozave të
botuara në letërsinë shqipe. Por as të thënët mirë nuk e plotësojnë hijeshinë e
prozës që i vjen nga shkëputja prej vëzhgimit sociologjik e kalimit në botën që
duhet të na sjellë rrëfimi apo personazhi”. Nuk jemi aspak dakord me pjesën e
dytë të pohimit, sepse përveç artificit të mësipërm, funksional në vepër, që
mund të ishte limuar pak më shumë e të ishte futur në dritëhije, duhet ta pranojmë
se hijeshia e prozës mbetet, madje e pasuruar nga variacionet shumëngjyrëshe të
tekstit. Agim Baçi, vep. cit.
[9] Në
emisionin 100 minuta me drejtues Blendi Salaj ne televizionin
Ora News, autori A. Vehbiu bën një krahasim midis metrosë dhe hartës së
qytetit, sidomos të Nju Jorkut. Emisioni mund të shihet në këtë lidhje:
https://www.youtube.com/watch?v=WQdow0py8x8).
[10] Qasjen
me filmin e famshëm Matrix e ka bërë edhe Enit Karafili Steiner, por nga një
perpektivë krejt tjetër, të déjà vu-së, gjithsesi tejet interesante
e intriguese: “Në mirazhet e kujtesës ose të pandehmës se diçka është parë apo
dëgjuar më parë (déjà-vu/déjà entendu, ju përshendet The Matrix); në
ëndrrat që rrëshqasin në lëkurën e realitetit dhe realiteti që hedh lëvozhgën
poshtë e metamorfozohet në ëndërr; në artistët e magjepsur nga korrespondencat
e pafundësisë mes dy pasqyrave që përfaqin njëra-tjetrën”. Enit Karafili
Steiner, Mirazhet ciklike në “Bolero”, “Peizazhe të fjalës”, 29 maj
2015, http://peizazhe.com/2015/05/29/mirazhet-ciclike-ne-bolero.
[11] ““Bolero”
është një roman i pritjes, shkruan Gilman Bakalli. […] Esenca konstitutive e
botës është pritja. Gjithçka tjetër është manifestim i saj në forma të
larmishme. Gjithë këtë manifestim marramendës, të gjitha ngjarjet e botës
frenetike të nëndheshme, mendja letrare i ndal dhe i shtrydh në fjalinë e
thatë: “një njeri pret…”. Pastaj pak më tutje shton: “Aq sa ç’është roman i
pritjes, “Bolero” është në të njëjtën kohë edhe një roman i iluzionit të
pritjes”, Gilman Bakalli,“Bolero”ose rrëfè për me jetue!, “Mapo”,
09 Maj 2015. Për t’u shënuar titulli sa origjinal (referimi ekstratekstual i
një vepre tjetër), aq edhe kuptimplotë (referimi ndaj strukturës së romanit).
[12] Enit
Karafili Steiner e shikon pritjen në roman si frikë: “Pritja duket
frika më e madhe e Boleros, pritja “arti moral i nënvlerësuar” (141),
momenti i së të vërtetës: a ka ekzistencë të vërtetë njeriu që pret?
Në fakt çfarë i mbetet njeriut që s’vepron por pret, ose mendon se pret, sepse
në fakt edhe mundësinë e pritjes ia jep thjesht gjuha, fjala pres?”,
Enit Karafili Steiner, vep. cit.
[13] “E
kështu, kapitull pas kapitulli, fabulës së një romani si “Bolero”, ku nuk ndodh
asgjë, i ndodhin shumë gjëra”, thekson Gilman Bakalli. E më tej, e interpreton,
jo pa të drejtë, aventurën narrative si ngushëllim ekzistencial të njeriut
modern: “Vdekja në formën e një bote të nëndheshme, që shkon drejt entropisë së
pashmangshme e ku nuk ndodh më asgjë tjetër, përveçse pritjes së një treni që
mund të mos vijë kurrë për shkak të një aksidenti apo incidenti diku. E në këtë
rast aventura narrative “Bolero” mund të lexohet edhe si ngushëllim, i cili na
kujton se edhe në një botë të tillë pa ngjarje mund të mbijetojmë duke rrëfyer…
edhe vetë rrëfimin!”. Gilman Bakalli, vep. cit.