(pjesë nga një bisedë për krishterimin)[1]
Eugjen Jonesku: Ajo që më duket skandaloze
është fakti që Kisha duket se kërkon të vetasgjësohet në Histori, aq shumë
trembet se mos dalë jashtë Historisë. Kjo është e tmerrshme sepse në të vërtetë
roli i saj është të jetë jashtë Historisë, ta udhëheqë botën drejt Së
Përjetshmes, prandaj ajo duhet ta ngrejë Historinë në mbi-Histori, duhet të
japë teknikat e faljes dhe të soditjes. Tani ajo duket se nuk bën gjë tjetër
përveçse politikë dhe demagogji. Kisha nuk dëshiron të humbë klientelën, por të
fitojë edhe klientë të tjerë. Kjo është një shënjë laicizimi me të vërtetë
dëshpëruese. Sot njeriu ka nevojë pikërisht për një ishull, i cili të mos
rrihet nga erërat e Historisë, që t’u bëjë ballë stuhive, që të mos jetë i
përkohshëm. Domethënë për atë që Kisha nuk e do më, nuk mundet më, nuk e di më,
nuk përpiqet të japë më apo të propozojë.
Uratë Lendger-i: Por a nuk besoni që
edhe Jezusi dhe të krishterët e parë ishin në kohësi?
Perandoria e Zotit nuk i përket kësaj bote. Historia
duhet tejkaluar, Historia është humbje, është kaotike, pa orientim të
mbinatyrshëm. Duke qenë njëherazi në kohësi dhe në jokohësi, Kisha duhet t’i
tregojë kohësisë rrugën drejt jashtëkohësisë.
Nëse nuk gaboj, ju keni përshtypjen
se, në ecurinë e saj, Kisha e sotme po laicizohet?
Po,
ajo i bën lëshime botës, lëshime thelbësore, themelore, tërësore. Bota po
humbet, Kisha po humbet në botë. Po qe se Kisha do t’i zgjatte dorën botës,
bota do të duhej të ecte drejt Kishës, por, në të vërtetë, vetë Kisha po
çapitet drejt botës dhe po humbet në botë, në Histori, në politikë. Nuk më
pëlqejnë priftërinjtë që pinë duhan në rrugë, që bredhin me duar në xhepa, me
flokë të gjatë, të ashtuquajturit majtistë janë kapur në
vorbullën e botës. Ka ca kohë që nuk shkoj më në kishë, as në Shën Marinë e
Fushave. Priftërinjtë janë hutaqë, mediokër, mikroborgjezë. E kam dëgjuar
njërin prej tyre, që thosh në kishë: “Të jemi të gëzuar, të shtrëngojmë
dorën ose shputën, Krishti ju dërgon një Mirëdita të gëzueshme”. Fill
paskëtaj, për Mirëkuptimin, për Bukën dhe Verën e kungimit u sajua një bar. U
dhanë sandviçe dhe verë Bozhole. Kjo më duket marrëzi e pakufishme, mungesë e
plotë shpirtërore. Vllazërimi nuk është mediokritet, as mbledhje shokësh. Kemi
nevojë për jashtëkohësinë, çfarë është feja pa të shënjtën? Nuk po na mbetet
asgjë, asgjë e themeltë. Gjithçka tani është e lëvizshme, teksa kemi nevojë për
një shkëmb.
Mendoni se Kisha e ka humbur kuptimin e lutjes, që
priftërinjtë e kanë humbur kuptimin e lutjes?
Absolutisht
po! Kuptimin e lutjes, kuptimin e përsiatjes, kuptimin e soditjes, kuptimin e
metafizikës, kuptimin e mistikës. Të gjitha këto janë humbur. Janë hapërdarë.
Nuk guxojmë më të flasim për Perëndinë. Para ca kohe dëgjova në televizor një
prift që fliste për një libër që kish shkruar vetë. Një libër absolutisht i
habitshëm për shkak se ky prift, - të cilin do ta cilësoja idiot, - nuk donte
të zinte në gojë Zotin. Fliste vetëm për Birin, jo edhe për Atin. Thoshte se
Zoti është fundosur. Një farë Kardonel. Nga ana tjetër e kuptonte shumë keq
mesazhin e Krishtit. Ky prift ishte një tru-metë shpirtëror, ndërsa libri i tij
kryekëput antimetafizik, antimistik. Kisha po bën sot çmos që të pranohet nga
marksizmi, nga komunizmi. Në Kishën e re politika ka dalë përpara shpirtërores.
Në Sakre-Kër (Kisha Zemra e Shënjtë, - sh. ynë), në Paris, më 1971, në një kohë
që në vise të tjera kremtohej njëqindvjetori i Komunës, një prift u orvat të
mbante meshë në kujtim të një peshkopi të vrarë nga komunarët. “Krishterët” e
majtë u futën në Kishë dhe e ndalën. Atëhere çfarë mbetet nga mëshira dhe falja
e armiqve tanë? Para ca vjetësh ka pasur njerëz që jetonin bashkërisht për t’u
njohur e për t’u dashur me njëri-tjetrin. Në të vërtetë ata organizonin orgji.
Nuk kam kundërshtim. Erotizmi mund të jetë mjet afrimi. Por ata nuk e kishin
mendjen tek falja, tek soditja e përbashkët. Përndryshe, të gjitha bashkësitë e
këtij lloji kanë përfunduar me skandale, katastrofa dhe dështime. Kisha
organizohet në atë mënyrë që të pranohet nga çdo lloj shteti; Kisha ia ka aq
shumë frikën marksizmit, saqë është dorëzuar tërësisht para tij! Edhe marksizmi është tani
shumë më fetar se sa Kisha.
Vetëm se ai nuk e ka përmasën
hyjnore.
Posi jo, ai ka ruajtur disa mite: parajsën e
humbur, vllazërimin, njeriun e shfytyruar, kapërcimin e Historisë, gjithfarë
mitesh të degjeneruara, të degraduara në ideologji.
Kjo është: të degraduara dhe
pa përmasën shpirtërore.
Po ku e shihni ju këtë përmasë shpirtërore? Guxoj t’ju them se kjo e fundit nuk gjendet më as
në Kishë. I kam dëgjuar të
krishterët e rinj, e kam parë priftin e ri. Të gjithë kanë humbur çdo përmasë
metafizike. I mbyllin veshët po të përpiqesh t’u flasësh për metafizikën, për
soditjen. Kjo është diçka e rëndë. Soditja është thelbësore. Aq shumë ka hyrë
Kisha në Histori saqë është ngatërruar tërësisht me Historinë: drejtësi, liri
(çfarë drejtësie, çfarë lirie?), barazi, së pari falë flamurit të kaltër, të
bardhë, të kuq dhe fill paskëtaj - flamurit të kuq.
Ju e quani veten i krishterë?
Po, po. Një i krishterë, një i krishterë i keq,
megjithatë i krishterë.
Në veprën tuaj teatrore, në
gjuhën tuaj prej shkrimtari, besoni se është i mundur denoncimi i kësaj
humbjeje të përmasës metafizike të Kishës dhe propozimi i një mënyre të re ose
të vjetër, më tradicionale?
Në pjesën time të fundit teatrore, Ç’bordello
e mrekullueshme, apo në Karriket, bëhet fjalë për Zotin në
mënyrë aq të qartë, saqë askush nuk e kuptoi.
Ndoshta, por nuk është
paraqitur si në një zbrazëti, jo duke u përshfaqur, por si pyetje thelbësore?
AI është pyetja thelbësore. Nuk mund të jetë
përveçse pyetja thelbësore.
Dhe vazhdoni ta bëni këtë
pyetje?
Vetëm e vetëm këtë bëj. Dhe kjo është kaq e dukshme
saqë është normale që askush të mos e kuptojë.
Por besoj se ky fakt është
ndjerë nga shumë njerëz.
Vepra e Samuel Beketit është një thirrje e
përhershme për Zotin, është një grishje precize, një S.O.S. Aq i qartë është ky
fakt saqë as nuk është kuptuar. Nuk kanë dashur që ky fakt të shihet. Por vepra Duke
pritur Godonë është pikërisht shpresa e zhgënjyer përditë, e
ripërtërirë përditë. Në librin e admirueshëm që titullohet Çpopulluesi,
personazhet orvaten të ngjiten në dritë dhe nuk janë veçse ca larva sepse nuk
mund ta kapin këtë dritë. Në veprën Fund pjese, Hami dhe Klovi
lëngojnë, janë të sëmurë nga mungesa e Zotit. “I Poshtri, nuk ekziston”
shprehet Hami. Nuk është fjala përveçse për Zotin. Por sidomos ne nuk duhet ta
themi, nuk duhet ta dimë, as ta vërejmë. Regjisori i Beketit, Rozhe Blën, përpiqet
me të gjitha mjetet t’i mashtrojë njerëzit, spektatorët. Mund të thuhej se
duhet ta besojmë, që është fjala për tjetër gjë, por për çfarë pikërisht?
Rozhe Blëni është kundërshtar
i Kishës.
Është kundër Kishës; atëhere përse e vuri në skenë
Beketin? Triblon me autorët, triblon me vetveten. Por tani edhe njerëzit e
Kishës janë kundër Zotit. Një nga librat më të rëndësishëm të Beketit
quhet I Paemri. I paemri është Zoti. Kur ia përmendim emrin, Zoti
largohet sepse është Ai që nuk i duhet përmendur emri. AI ndodhet prapa skenës,
në atë zbrazëti, siç thoni ju, çështje fjalësh. Zoti është. AI nuk ekziston, AI
është. AI ekziston përmes Jezus Krishtit. Ose Zoti është dhe atëhere letërsia
nuk ka asnjë kuptim, ose AI nuk është dhe atëhere letërsia nuk ka asnjë kuptim.
Pra, në të gjithë rastet kjo
nuk ka asnjë domethënie e, megjithatë, për ju Zoti është, jeni edhe krijues,
shkrimtar, autor.
Dua të them se pa Zotin letërsia nuk ka asnjë
kuptim, asnjë rëndësi. Dhe nëqoftëse Zoti ekziston është më mirë të bësh diçka
tjetër se sa letërsi.
Doni të thoni që për dikë i
cili është i bindur se Zoti ekziston, lutja dhe soditja janë e vetmja rrugë e
mundshme. Por a nuk besoni se është e pashmangshme që kjo botë, e cila në një
farë mënyre e dëbon Zotin me lëndësinë e saj, me ritmin e jetës, të ketë pasoja
mbi vetë Kishën?
Po, domethënë bota ka aq pasoja të rënda e të
ashpra mbi Kishën, saqë Kisha po humbet në vetvete, po humbet në botë. Kësisoj
më vjen jashtëzakonisht keq që nuk ju shoh me raso, ndjej keqardhje që Kisha
fshihet, që nuk guxon më të shfaqet si e tillë: e pamposhtur, e patundur,
fytyrë dhe simbol i përjetësisë.
Jeni shkrimtar, iu drejtoheni
disa lexuesve, apo disa autorëve, përdorni një gjuhë. A besoni se Kisha,
priftërinjtë, mund Ta njoftojnë sot Zotin me të njëjtën gjuhë të një shekulli
më parë? Ka megjithatë një evolucion të letërsisë.
Priftërinjtë nuk mund t’i drejtohen botës përveçse
me një gjuhë që nuk është gjuha e shekullit, pra me një gjuhë të shënjtë. Por
gjuha që flasin ata nuk është gjuhë e shënjtë. Është ajo e kohës, e shoqërisë,
e kalimtares. Duhet kërkuar mjeti për të rigjetur një gjuhë të shënjtë, sepse
është e pandryshushme edhe në gjuhën moderne. Fjalët: mister, mistikë, besim,
rit, nuk kanë ndryshuar. Ka edhe gjeste ceremoniale që nuk mund të ndryshohen.
Eukaristia mbetet Eukaristi. Lidhja bëhet me Zotin dhe jo ndërmjet njerëzish pa
transhendencë; duhet të mendojmë transhendencën, kjo është thelbësorja.
Bashkësia Kishtare nuk është një bashkësi shoqërore, vllazërimi me Zotin nuk
është kolegjialitet apo grup shokësh. Nuk mund t’i duash njerëzit përveçse në
rast se e kanë Zotin brenda vetes. Duhet të ekzistojë kjo thyerje e dukshme me
Historinë dhe më pas kjo përballje me Historinë. Por Kisha nuk e përballon më
Historinë, ajo po i shitet. Historisë. Nuk po dëgjojmë më të flitet për
soditje, e cila gjithsesi është e vetmja rrugë që të çon tek Perëndia. Na
flitet për drejtësi shoqërore në vend të dashurisë vllazërore, për liri, për
barazi dhe për marrëzi të tjera. Përndryshe, shikoni: sa më shumë që flitet për
liri, aq më pak liri ka. Sa më shumë që flitet për barazi, aq më pak barazi ka.
Kuptoj çfarë thoni dhe vërej
që ka shumë gjëra që duhen mbajtur mend dhe që më duken të vërteta. Por besoj,
- dhe e them këtë jo për t’u mbrojtur, por për t’ju ndjekur deri në fund, - se
prifti i sotëm është një njeri që duhet të kumtojë një mesazh që i përket
tërësisht përjetësisë, transhendent për çdo gjë, që është Zoti dhe si i tillë I
Paarritshmi, i Paemri, por ai duhet ta kumtojë në një mënyrë që të kuptohet dhe
të pranohet nga njerëzit.
Kjo është përligjja e të gjitha predikimeve tuaja.
Zotin nuk mund ta kuptojmë, në Zot duhet të besojmë. Synojmë drejt së
paarritshmes. Nuk mund ta bëjmë të paarritshmen të arritshme. Nuk mund t’i vemë
emër të paemrit. Ky realitet nuk është realist. Priftërinjtë nuk e përdorin më
gjuhën e Të Përjetshmit. Për shembull, kur na flasin për drejtësi, nuk na
flasin për drejtësinë tejhistorike, por për atë të gjykatave. Drejtësia e Zotit
nuk është drejtësia e njerëzve. Vëllai im nuk është shoku im.
Mendoj se jeni i bindur që
kriza e madhe e epokës së sotme është shpirtërore: ose bota po derdhet në një
materializëm të tillë që na bën të mbetemi në sipërfaqen e njeriut, ose,
përkundrazi, rizbulon thellësitë e njeriut. Për ju zgjedhja është bërë.
Po, e kam bërë.
Sipas jush, njeriu e ka vrarë
Zotin. Po Kisha a e ka vrarë Zotin?
Kisha ka bërë gjithçka që njeriu të përhumbet në
Histori.
E keni fjalën për Kishën
Katolike. Por ekzistojnë edhe
Kishat Ortodokse.
Po, ama atje është tjetër gjë. Kisha Katolike ka
filluar prej shumë kohe ta zëvendësojë metafizikën me moralin dhe katolicizmi
prej shumë kohe ka qenë duke u përhumbur në botë. Dhe, nëse ka një mungesë të
soditjes dhe një mungesë të metafizikës në botën moderne, kjo i detyrohet
kryesisht katolicizmit, historicizimit të katolicizmit.
Keni përshtypjen se Kisha
Ortodokse e ka ruajtur shumë më shumë pastërtinë?
Po, një pastërti të cilën katolicizmi e ka humbur.
Kisha Ortodokse, megjithëse i ka dhënë Qezarit atë që i takon Qezarit,
megjithëse në dukje e ka pranuar Historinë, ka mbetur jashtë Historisë. Po, një
pastërti që katolicizmi e ka humbur. Ajo nuk i ka shpallur asnjëherë luftë
Historisë, nuk është përzjerë me Historinë, ka bashkekzistuar me të. Ka gjetur
gjithmonë përshtatje me shekullin, asnjëherë me qiellin. Në Kishën Ortodokse
mbetet diçka e pazakontë, diçka e fshehur, e pastër, e pandryshueshme dhe
nganjëherë kam mall të jetoj në Rusi ose në Poloni. Kur lexoj Dëshminë
e krishterë ose Kryqin, (dy gazeta katolike, sh. ynë), më
ngrihen nervat. Aty kam gjetur vetëm e vetëm artikuj të politizuar.
Përsiata kur ju dëgjova për
ndryshimin që ekziston ndërmjet Kishës Katolike dhe Kishës Ortodokse. Kisha e
Perëndimit dhe Kisha e Lindjes: Kisha e Lindjes është një Kishë që i është
falur Qezarit më shumë se sa ajo katolike, dhe njëkohësisht i ka mbetur më
shumë besnike vetes se sa Kisha Katolike.
Po, iu fal Qezarit, por mbeti e ndarë nga Qezari.
Isha tepër i ri, isha në Rumani. U pagëzova në Kishën Ortodokse, por meqë erdha
në Francë kur isha një vit, isha në katekizëm në Francë dhe u rrita si katolik,
ndërsa në moshën 13 vjeç e gjysëm, kur u ktheva në Bukuresht, shkova në Kishën
Ortodokse. Kur mbusha 18 vjeç ndjeva një nevojë më të fuqishme për të gjetur
Atë që e quajmë Perëndi dhe pashë një murg “athonit” (vinte nga Mali Athos). Iu
rrëfeva dhe më pyeti: “Po të dëgjoj, çfarë dëshiron të më thuash?” – “Uratë,
kam bërë veprime të frikshme” – “Po, mirë, kjo nuk më intereson”. –
Desha t’ia them. – “Po, po, përpara se të më tregosh çfarë ke bërë, më thuaj
në çfarë beson?” – “Por, nuk e di, do të desha edhe unë ta di”. – “Epo
mirë, kjo është gjëja më e rëndësishme; që ke bëre nuk di se çfarë, ke vrarë,
ke kryer inçest, ke vjedhur, të gjitha këto janë gjërat e kësaj bote dhe nuk kanë
asnjë rëndësi. Duhet të besosh, kjo është e gjitha”.
E ndjej veten afër këtij
murgu. Besoj në ato që thatë qëparë, që Kisha Katolike e ka shndrruar mistikën
në moral, ndërsa thelbësorja, pikësynimi i kësaj bote është besimi; jam me të
vërtetë i bindur që Kisha Ortodokse e ka ruajtur këtë besim, ndoshta falë
regjimit në të cilin jeton.
Regjimit në të cilin ka jetuar: ajo jetoi nën
otomanët, jetoi në të gjitha regjimet, me peshkopë lakmitarë, me princa që
shkonin në luftë, vrisnin shumë njerëz dhe pastaj ndërtonin kisha, për ta
morali kish fare pak rëndësi. Kësisoj kam përshtypjen se, prej shekujsh, katolicizmi
po përhumbet në botë, se është i shfytyruar. Bota e shfytyroi, megjithëse ai duhej ta shndërronte
botën.
Dhe çfarë do t’i thoshit
njërit si unë, që është prift në këtë epokë dhe beson?
Do t’i thoja: çfarë kërkoni nga unë, kur jeni i
veshur me rroba civile?
Kjo ishte e gjitha? Mund të më
thoni të besoj!
Kjo është – dhe të jeni paksa i papranueshëm, i
papritur, jo nga ky shekull, vishni një raso! Ç’është kjo kravatë? Jeni si të
gjithë njerëzit. Unë kam nevojë për dikë që të jetë jashtë botës, në botë, por
në të njëjtën kohë jashtë botës.
Marrë nga https://sfantulmunteathos.wordpress.com
[1] Eugen Ionescu: Mărturie asupra Bisericii de astăzi.
Convorbire între Părintele Lendger și Eugen Ionescu (Antidotes, Gallimard,
1977, p. 241-248) Traducere: Maria-Cornelia Oros / Kuvendim i Uratë Lendger-it
me Eugjen Ioneskun (Antidotes, Gallimard, 1977, f. 241-248) Përkthyer në
rumanisht nga Maria-Cornelia Oros.