Gjuhë të lashta – letërsi të reja
Letërsia shqipe hyn në një grup të vogël e të
zgjedhur, me letërsi të reja që vijnë nga
gjuhë të lashta dhe që bartin në themele një thesar epiko-lirik të
pazakontë, shprehur e përkryer gojarisht, - falë përmasës ritualistike të
Kujtesës, - nga disa brezni. Shkrimtarët shqiptarë të viteve '20-'30, veçmas
Kuteli, Poradeci, Koliqi, Fishta, Noli dhe
Migjeni morën tema
dhe struktura metaforike nga ai thesar dhe u përpoqën t’i vendosnin si gurë
themeli në letërsinë e shkruar, e cila s’mund të përfshihej në korin e
letërsive perëndimore pa shlyer ‚haraçin‘ e rimarrjeve apo të kopjimeve të
stërholluara. Për fat të mirë, veçanësia e gjuhës shqipe, si edhe sot, u mësoi
se lashtësia e një gjuhe nuk pranon gjithçka, pavarësisht nga vlera e diçkaje
në një gjuhë apo letërsi të madhe. Çdo gjuhe i takon një truall (realitet), të
cilin s’mund ta njohë, ta punojë e ta mbrojë me mjete të huaja. Për këtë arsye,
edhe përkthimet e perlave të shqipes në gjuhë të tjera kërkojnë dhunti gati të
së njëjtës përmasë. Kur shkrova se ‚shqipja
ua pakëson mundësitë e përkthimit në gjuhë të tjera pikërisht autorëve që e
shkruajnë më mirë‘, pati zëra që e përqeshën, apo e keqkuptuan këtë bindje.
Në fakt, shqipja është një gjuhë që, përmes pasurisë dhe së papërsëritshmes,
mban ‚peng’ bijtë që e shkruajnë më mirë. Sa më mirë ta shkruash, aq më peng
mbetesh në kohë e hapësirë, gjer edhe vetëm nga paaftësia e bashkëfolëseve për
të të lexuar, si dhe e përkthyesve për ta njohur me themel shpirtin e gjuhës
sate[1].
Letërsia shqipe është lashtësisht e re, për të mirën e saj dhe
jo vetëm të saj. Por ajo sprovohet sot nga pikëpyetjet dhe vështirësitë e të
gjitha letërsive me traditë shumë më të pasur në vepra e kryevepra. Një trajtë
e këtyre sprovave lidhet me gjendjen e gjuhës: në kohën e Buzukut, Bogdanit, Budit, Barletit etj,
kishim gjuhë të shkruar, por sidomos të folur (më saktë: të kënduar dhe
që mbrohej e pasurohej në Kujtesë), por ende nuk kishim letërsi. Tani kemi
letërsi, por, përmes shkulturimit të lexuesit, jemi dyndur nga një rrjet të
folmesh që nuk janë gjuhë, dhe rrezikojmë të mos kemi Gjuhë. Ose të kemi një
gjuhë që zhvillohet përtej vetëdijës së tanishme të shoqërisë, në pritje të një
lexuesi (folësi) të përkushtuar dhe gjithnjë e më vetmitar. Kjo vjen edhe ngaqë
globalizimi, duke ngritur panatyrshëm vlerën e çdo mjeti ndihmës mbi vlerën e
vetë njeriut, duke ngatërruar qëllimisht të drejtat e njeriut me cilësinë e të
jetuarit, po e detyron njeriun që ta zhvendosë e ta mbledhë kujtesën në eter
(virtualitet) dhe të gjallojë i ndarë prej saj. Ndarja e kujtesës nga njeriu
është akt i një tragjedie rrethore dhe me një sërë kulmesh, që
përsëriten dhe mpijnë ndërgjegjen. Pikërisht në mbajtjen lidhur të njeriut me
Kujtesën, përmes mungesës trupore dhe pranisë letrare, shkrimtarët e mërguar
japin një ndihmesë të pazëvendë-sueshme.
Vlera e mërgimit për
letërsinë nuk ia ul vlerën vendlindjes, por as anasjelltas. Nga pikëpamja
krijuese, atdheu dhe mërgimi kanë lidhje siamezësh dhe, të paktën deri në një
pikë, bashkëpunojnë. Autorët e hershëm shqiptarë jetonin në mërgim dhe
shkruanin në latinisht (anglishtja e asaj kohe), por edhe në gjuhë të tjera:
greqisht, italisht, frëngjisht, persisht, arabisht, rusisht etj, njëlloj si
sivëllezërit e tyre më të shquar që i kishin ato gjuhë amtare. Shkrimtarët
shqiptarë dygjuhësh e përdornin shqipen në mungesë të lexuesit, - sepse pak
vetë dinin të lexonin, - dhe prisnin lexuesin që presin sot autorët e
mirëfilltë të shqipes, - sepse pak vetë dinë të zgjedhin ç’të lexojnë.
[Prof.univ.dr.
Ardian KYCYKU,
Fragment nga kumtesa “Gjuha e trojeve, trojet e Gjuhës”
mbajtur në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë më 9
nëntor 2015]
Limbi străvechi – literaturi noi
Literatura albaneză face parte într-un grup mic
și ales, cu literaturi noi care provin
din limbi străvechi și care poartă în temelii un tezaur epico-liric
neobișnuit, miraculos exprimat, oral – grație dimensiunii ritualistice a
memoriei – de către mai multe generații. Scriitorii albanezi ai anilor '20-'30, îndeosebi Kuteli, Poradeci, Koliqi, Fishta, Noli și Migjeni au preluat
teme și structuri metaforice din acel tezaur și s-au străduit să le pună drept
pietre de temelii în literatura scrisă, care nu putea fi inclusă în corul
literaturilor occidentale fără a plăti ”taxa„ preluărilor, sau a copierilor
rafinate. Din fericire, insolitul limbii albaneze, ca și astăzi, i-a învățat că
vechimea unei limbi nu acceptă orice, indiferent de valoarea a ceva dintr-o
limbă sau literatură mare. Fiecărei limbi îi aparține un tărâm (o realitate) pe
care nu-l (n-o poate) cunoaște, lucra și ocroti cu mijloace străine. Din acest
motiv și traducerea perlelor literaturii albaneze în alte limbi necesită daruri
aproape de aceeași măsură. Când am scris că ”albaneza le reduce posibilitățile de traducere tocmai autorilor care o
scriu cel mai bine”, au fost și voci care au surâs, sau mi-au înțeles
greșit convingerea. De fapt, albaneza este o limbă care, prin bogăția și
irepetabilul ei, îi ține ”ostatici” pe fiii care o scriu mai bine. Cu cât mai
bine s-o scrii, cu atât mai ostatic rămâi în timp și spațiu, până și numai
datorită incapacității cititorilor și a convorbitorilor de a te citi, precum și
a traducătorilor de a cunoaște temeinic spiritul limbii tale[2].
Literatura albaneză este
nouă în mod străvechi, spre binele ei și nu doar al ei. Dar ea este încercată
astăzi de dificultățile tuturor literaturilor care au o tradiție cu mult mai
bogată în opere și capodopere. O expresie a acestor încercări este legată de chesiunea
limbii: în epoca lui Buzuku, Bogdani, Budi, Barleti etc., aveam o limbă scrisă, dar
mai ales grăită (mai exact: cântată
și care se îmbogățea și era ocrotită în(tru) Memorie). Acum avem literatură, dar, prin deculturalizarea cititorului, suntem
asediați de o rețea de vorbiri care nu sunt limbă, și riscăm să nu mai avem
Limbă. Sau să avem o limbă care se dezvoltă dincolo de conștiința actuală a
societății, în așteptarea unui cititor (vorbitor) devotat și din ce în ce mai
singuratic. Aceasta se întâmplă și fiindcă globalizarea, ridicând în mod
nefiresc valoarea oricărui mijloc ajutător deasupra valorii omului însuși,
confundând intenționat drepturile omului cu calitatea vieții, îl obligă pe om
să-și adune memoria în eter (virtualitate) și să supraviețuiască despărțit de
ea. Separarea memoriei de om este actul unei tragedii circulare cu un set de culmi care se repetă și amorțesc
conștiința. Tocmai în ținerea legată a omului de Memorie, prin absența fizică
și prezența literară, autorii exilați aduc o contribuție de neînlocuit.
Valoarea exilului pentru
lietarură nu reduce valoarea patriei, dar nici viceversa. Din punct de vedere
al creației literare, patria și exilul au legături de siamezi și, cel puțin
până la un punct, colaborează. Vechii autori albanezi trăiau în exil și scriau
în latină (engleza vremii respective), dar și în alte limbi: greacă, italiană,
franceză, persană, arabă, rusă etc., la fel ca cei mai faimoși confrați ai lor
care le aveau pe acestea limbi materne. Scriitori albanezi bilingvi foloseau
albaneza în lipsa unui cititor – căci puțini știau să citească – și așteptau
cititorul pe care îl așteaptă astăzi autorii aleși ai albanezei – căci puțini
oameni știu să aleagă ce să citească.
[Prof.univ.dr.
Ardian KYCYKU,
Fragment din comunicarea „Limba tărâmurilor – tărâmurile Limbii”,
ţinută la Academia de Știinţe a Albaniei, Tirana, 9
noiembruie 2015]
[1] Zeul Epigon (Hyu epigon), Kyçyku, Ardian-Christian,
ese monografike ‘kushtuar veprës dhe
jetës së poetit shqiptar Lasgush Poradeci në 100-vjetorin e lindjes’, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Evropës Qëndrore (ACESA),
rumanisht, Presa Universitară Română, Bratislava - Timişoara, 2000, 151 faqe.
[2] Zeul Epigon
Kyçyku, Ardian-Christian, monografie dedicată operei şi vieţii poetului Lasgush
Poradeci, unul dintre cei mai apreciaţi lirici balcanici ai secolului XX; eseul
tratează şi probleme legate de relaţiile tradiţionale dintre culturile albaneză
şi română, de contribuţiile acestora la îmbogăţirea culturii europene în
general, precum şi despre perspectivele artei balcanice în era digitală.
Editura Presa Universitară Română, Timişoara 2000, 151 p., ISBN: 973-8063-02-7.