Max Blecher
(lexohet Maks Bléher, 1909-1938), prozator e poet rumun me prejardhje hebraike,
ndërroi jetë fare i ri, pas vuajtjesh, një pjesë e të cilave u shndërruan në
libra vegimtarë: Corp transparent (Trup i tejdukshëm, poezi) 1934; Întâmplări în irealitatea imediată (Ngjarje në zhgjëndrrën e tanishme) 1936;
Inimi cicatrizate (Zemra me vraga plagësh) 1937 dhe Vizuina luminată (Strofulla e përndritur) post-mortem, 1971.
Pasi e takoi
në qytetin Roman, ku përballej oreçast me vdekjen dhe shkruante një letërsi të
nivelit kafkian, autori tjetër i shquar, Mihail Sebastian, shënoi në ditar: Do kem më ndonjëherë të drejtën të ankohem
për gjë? Do kem paturpësinë t’i lejoj vetes teka, shqetësime, nerva? Ai jeton
në intimitet me vdekjen. Jo me një vdekje abstrakte, mjegullore, afatgjatë.
Është vdekja e tij, e saktë, e përcaktuar, e njohur me detaje, si një send.
Çfarë i jep kurajo të jetojë? Çfarë e mbështet? S’është as i dëshpëruar.
Lufta me
vdekjen e mirëfilltë, epërsia shpirtërore e mendore, sikurse besimi në fuqinë e
letërsisë gjenden të rrënjosura në ligjërimin krejt të veçantë të Blecher-it
dhe përcjellin njëherazi kurajo, dëshirë të patundshme për të jetuar, por edhe
ftesën që njeriu të mos e zvogëlojë veten duke u dhënë një vlerë të rreme disa
ideve, ngjarjeve dhe sendeve.
*
F r a g m e n t
I pant, I sink, I tremble, I
expire.
P. B. Shelley
I
Kur ia ngul
sytë për shumë kohë një pike të ngrirë në mur, më ndodh ndonjëherë të mos di as
kush jam, as ku ndodhem. Ndiej atëbotë mungesën e identitetit tim nga larg,
sikur të jem shndërruar, për një çast, në një person krejt të huaj. Ky
personazh abstrakt dhe personi im i vërtetë ndeshen për bindjen time me forca të
barabarta.
Në çastin
pasardhës, identiteti im e gjen veten si në ato kartolinat stereoskopike, ku dy
pamje ndahen heraherës gabimisht dhe vetëm kur mjeshtri i vë në vijë, duke i
mbivendosur, krijojnë befas iluzionin e relievit. Oda më fanitet atëhere me një
freski që s’e ka pasur më parë. Ajo rikthehet në vetëdijën e vet të mëparshme,
teksa sendet e saj vendosen në vendet e tyre ashtu siç një plis dheu të shkërmoqur
tretet brenda një shisheje qelqi në elemente të ndryshme, përcaktuar qartë dhe
me ngjyrimin e kahershëm që kam për to në kujtime.
Ndjesia e
largimit dhe vetmia, në çastet kur personi im i përditshëm është shpërbërë në
pavetëdijë, ndryshon nga çdo ndjesi tjetër. Kur zgjat më tepër, ajo bëhet frikë,
tmerr se s’do ta rigjej më veten kurrë. Në largësi ngulmon një siluetë e
pasigurtë e imja, e rrethuar nga një ndriçim i madh, siç ndodh me disa sende në
mjegull.
E tmerrshmja pyetje se „cili jam, në fakt” jeton atëhere brenda meje si një trup krejt i ri, rritur me një lëkurë dhe ca organe që s’i njoh fare. Zgjidhja e pyetjes kërkohet nga një kthjelltësi më e thellë dhe më thelbësose sesa e trurit. Gjithë ç’mund të shqetësohet në trupin tim shqetësohet, dridhet dhe ndërkyhet më fuqishëm e më elementarisht sesa në jetën e përditshme. Gjithçka përgjërohet për një zgjidhje.
Disa herë e
gjej odën ashtu siç e njoh, sikur të kisha mbyllur e hapur sytë: oda duket vazdhimisht
e më e qartë – si ndonjë peizazh nëpër një tejqyrë, gjithnjë e më i harmonishëm,
për sa kohë, tek përshtatim distancat, përshkojmë vellot e pamjeve ndërmjetëse.
Dikur arrij
ta rinjoh veten dhe rigjej odën. Është një ndjesi dehjeje të lehtë. Oda është
tejet e dendur në lëndën e vet – dhe unë i kthyer pashmangshëm ndaj sipërfaqes
së sendeve: sa më i thellë ka qenë veli i paqartësisë, aq më i epërm është
kulmi i qartësisë; kurrë e në asnjë rrethanë nuk më duket më qartë sesa në ata çaste
se çdo send duhet të zërë vendin që ka zënë dhe unë duhet të jem ky që jam.
Mundimi im në
pasiguri nuk ka atëhere asnjë emër(tim); është thjesht një pendim që s’kam
gjetur asgjë në thellësi të tij. Më befason vetëm fakti që një mungesë e plotë
kuptimi mund t’u lidhkej aq thellë me lëndën time të brendshme. Tani që jam
rigjetur dhe përpiqem ta shpreh ndjesinë, ajo më duket krejt pavetore: një
teprim i thjeshtë i identitetit tim, rritur si ndonjë kancer nga vetvetja. Një
këmbë e meduzës që u zgjat tejmase dhe kërkoi dëshpërimisht mes dallgëve
derisa, më në fund, u rikthye në pelten e ventuzës. Në vetëm pak çaste shqetësimi,
përshkova kësisoj të gjitha qartësitë dhe paqartësitë e ekzistencës, për t’u
kthyer përfundimisht e dhimbshëm në vetminë time.
Një vetmi më
e kulluar e më patetike se tjetër herë. Ndjesia e largimit të botës është më e
qartë dhe më intime: një trishtim i kthjellët dhe i brishtë, si një ëndërr që
na kujtohet në mes të natës.
Vetëm vetmia
më sjell ndërmend tani diçka nga fshehtësia dhe magjia njëfarësoj e trishtme e
„krizave” të mia të fëminisë.
Vetëm në këtë
zhdukje të shpejtë të identitetit rigjej rëniet e mia në “hapësirat” e
dikurshme “të mallkuara”, dhe vetëm në çastet e kthjelltisë së beftë që pasojnë
daljen në sipërfaqe bota më fanepset me shijën e saj të pazakontë të kotësisë
dhe shthurjes që merrnin trajtë rreth meje saherë zhgjëndrrat ia dilnin mbanë të
më mposhtnin.
Ishin
gjithmonë po ata vende në rrugë, në shtëpi apo në bahçe, që më zgjonin
„krizat”. Me të hyrë në hapësirat e tyre, më kaplonin po ai i fikët dhe po ajo marrje
mendsh. Kurthe të vërtetë e të padukshëm, ngrehur aty-këtu nëpër qytet, aspak të
ndryshëm nga ajri që i rrethonte – më prisnin pa mëshirë t’i bie pre atmosferës
së veçantë që përmbanin. Një hap, një
hap i vetëm – dhe hyja në një „hapësirë” të tillë „të mallkuar”, e kriza niste
menjëherë.
Njëra nga këto
hapësira ndodhej në parkun e qytetit, në një pllajëzë diku nga fundi i një
rrugine, ku nuk shëtiste kurrë njeri. Tufat me trëndafilë të egër dhe akacie shtatvogla
që rrethonin pllajzëzën hapeshin anash drejt peizazhit drobitës prej shkretëtire.
Nuk gjendej vend më i trishtëm e më i braktisur. Heshtja shtrohej e dendur mbi
gjethet e pluhurosura, në vapën e ndenjur të beharit. Heraherës dëgjoheshin
jehonat e trompetave ushtarake. Ato thirrje të zgjatura nëpër shkreti ishin egërsisht
të trishtme… Larg, ajri i nxehur nga dielli drithëronte në terje e sipër si
avujt që pluskojnë mbi një lëng që zien.
Vendi ishte i ashpër dhe i mbyllur; vetmia e tij dukej pa fund. Atje e ndieja më kapitëse zagushinë e ditës dhe më të rëndë ajrin që thithja. Ferrat e pluhurosura thekeshin të zverdhura nën diell, në një mjedis vetmie të plotë. Endej një ndjesi e çuditshme kotësie mbi atë pllajëzë që gjendej ”diku në botë”, atje ku unë kisha rastisur pa pikë kuptimi, në njëfarë pasditeje vere që s’kish as ajo ndonjë kuptim. Një pasdite që ish gjendur e shastisur në përvëlimin e diellit, mes ferrash të mbira „diku në botë”. Atëhere ndieja më thellë e më dhimbshëm se s’kisha asgjë për të bërë në këtë botë, asgjë veç endjes nëpër parqe – mes pllajëzash me pluhur e të përzhitura nga dielli, shkretinore e të egra. Ishte endja që dikur më shqyente zemrën. (…)
Paraqitja dhe shqipërimi nga rumanishtja A.-Ch. Kyçyku
* Romani do të botohet së shpejti nga BERK Editions, Tiranë