Përmes ironisë a mund të falësh dashuri? Ironia
është një fjalë që vjen nga greqishtja, nga eironeia,
fjalë që nënkupton shtirje ose tallje të fshehur, ku kuptimi i vërtetë është i
kundërti i asaj që kumtohet. Si e tillë, parë nga burimi, ironia rrallëherë lë
shtigje për të dashuruar. Por jo në rastin e Marin Soreskut. Në rastin e
poezive të tij, rregullat thyhen, ashtu siç edhe bota vjen “në një rrotullim
tjetër”, duke sjellë përmes ironisë gjithë dashurinë për veten dhe për botën.
“Ironia është një parim njohës që del përmes një
paradoksi, në parimin e përgjithshëm të metaforës”, shprehet studiuesi amerikan
V.K Vimsart[1]. Dhe paradoksi
vjen. Duke marrë në analizë katër poezi, “Shekpiri”, “Shah”, “Sëmundja” dhe “Ti
më njeh”, do të vërejmë se Soresku e ka rrëzuar edhe burimin e ironisë, duke
dhënë përmes kumteve ironike një dashuri, e cila rrëzon kontekstin e talljes.
Kjo edhe për faktin se ironia në rastin e Soreskut, duke kaluar përmes
vetironisë, shëron gjithë ndjesitë negative që bart ironia në aspektin
fillestar, dhe lë aty veçse dashuri.
Në vargjet e Soreskut nuk ka kurrë satirë të
qëllimshme ndaj dikujt. Aty tallja është me atë që vjen nga historia dhe që
njeriut mund t’i ketë ngritur pikëpyetje nëse duhet të vijojë të besojë apo jo.
Ai është në rrugëtimin e ironisë me moskuptimin, me pafuqinë për të përballur
botën e sidomos me ata që nuk e kuptuan kurrë fuqinë e buzëqeshjes.
Në poezinë “Shah”, aty ku beteja është mes jetës e
vdekjes, vijmë përballë një pyetje: Me çfarë mund ta zëvendësojmë Optimizmin?
Dhe përgjigja ironike është: Vetëm me Optimizëm? Në një farë mënyrë, një
thirrje që veten duhet ta shërojmë nga vetja. Një kërkesë që ka ngjarë ironike,
por që në thelbin e vet, ekziston si thirrje që kur në portat e Elfit shkrhej
“Njih vetveten!”. Kështu, vargjet e Soreskut janë thirrje për të lexuar
gjithçka që do të të bëjë të mundur ringritjen pas rrëzimit, për të bërë
lëvizjen e duhur atëherë kur e gjithë bota dhe fati duken kundër.
Shah
Unë lëviz një ditë
të bardhë,
Ai lëviz një ditë
të zezë.
Unë avancoj me një
ëndërr,
Ai ma merr me
luftë.
Ai më sulmon në
mushkëritë,
Unë rri menduar
një vit në spital,
Sajoj një kombinim
të mrekullueshëm
Dhe i fitoj një
ditë të zezë.
Ai lëviz një
fatkeqësi
Dhe më kërcënon me
kancerin
(I cili
tashpërtash çapitet në trajtë kryqi).
Por unë i ve
përpara një libër
Dhe e detyroj të
tërhiqet.
I fitoj edhe ca
gurë,
Por, shih, gjysma
e jetës sime
Del buzë honit.
Do të të jap një
shah që ta humbësh optimizmin,
Më thotë ai.
S'prish punë, bëj
shaka unë,
Do të bëj rokadën
e ndjenjave.
Prapa meje ime
shoqe dhe fëmijët,
Dielli, hëna dhe
miq të tjerë
Dridhen sa herë
bëj ndonjë lëvizje.
Unë ndez një
cigare
Dhe vazhdoj
ndeshjen.
Sipas Milan Kunderës, “Ironi do të thotë: asnjëri prej pohimeve nuk mund të merret i vetmuar,
secili gjendet në përballje të koklavitur dhe kontradiktore me pohime të tjera.
Vetëm një lexim i ngadaltë, i përsëritur dy herë apo shumë herë, do të bëjë të
shpërfaqen të gjithë raportet ironike, pa të cilët artin do të mbetej i
pakuptuar”[2].
E në fakt, Soresku lexohet dhe rilexohet duke
zbuluar shkallëshkallshëm hapat e Njeriut. Nuk ndalesh dot kurrë pas lëçitjes
së vargjeve për të parën herë. Ka zbulim në përsëritje. Në një kohë të
mëpasshme ndjen se ke lënë ende diçka pa marrë. Një “diçka” që mbetet gjithnjë
për t’u plotësuar në leximin e mëpastajmë, pasi ironikisht ai është aty, pas
gëzimit dhe trishtimit, duke u përpjekur të jetë krah teje, duke u vetëtallur
me përditshmërinë, botën përreth, gjërat që njeh, dashuritë e tij, të afërmit e
tij, e sidomos dashurinë e tij për fjalën. Mbetet thuajse një himn për
rëndësinë e artit poezia “Shekspiri”, si një përpjekje për ta bërë botën përmes
asaj që arti ka bërë thirrje: për të njohur njeriun. i jep atributin e
krijuesit teksa ndjek ritmet e krijimeve, por më pas zbret nga froni përmes
kapriços, duke e bërë njerëzor, si në rastin e kritikëve ashtu edhe në të
dielën e pushim-vdekjes. Te “Shekspiri” nuk është veçse himni për artin, për
fuqinë e fjalës në përshkrimin e njeriut, për kontributin e letërsisë në
ndërtimin e një idetikiti shpirtëror të cilin duhet ta kërkojmë të gjithë me
fytyrën përfundimtare sipas së brendshmes sonë.
Shekspiri
Shekspiri e krijoi
botën në shtatë ditë.
Ditën e parë bëri
qiellin, malet dhe humnerat shpirtërore.
Ditën e dytë bëri
lumenjtë, detet, oqeanet
Dhe ndjenjat e
tjera -
E ia dha Hamletit,
Julius Qezarit, Antonit, Kleopatrës dhe Ofelisë,
Otellos dhe të
tjerëve
T'i zotërojnë, ata
dhe pasardhësit e tyre,
Në jetë të jetëve.
Ditën e tretë i
mblodhi të gjithë njerëzit
Dhe u mësoi
shijet:
Shijen e
lumturisë, të dashurisë, të dëshpërimit,
Shijen e
xhelozisë, të lavdisë e kështu me radhë,
Gjersa u mbaruan
të gjitha shijet.
(Shkëputur nga poezia “Shekspiri”)
Sipas studiuesit tjetër amerikan, Bruks, “ironia është termi më i përgjithshëm që kemi
për llojin e kualifikimit të cilin elementet e ndryshëm, e marrin nga konteksti”[3].
Thuajse të gjitha vargjet e lidhin njeriun me
tërësinë e gjërave, edhe me atë që mund të duket fare larg tij, por që vendos
shumë në përditshmërinë e tij, Soresku e merr nga konteksti i marrëdhënieve të
përditshmërisë, që vetëm nga fuqia jonë e brendshme mund të ndryshojnë. Dhe ilaçi
është ironia, si një mjet që shkakton jo shpërfilljen, por mosdorëzimin:
Sëmundja
Doktor, ndjej
diçka vdekëse
Brenda qenies
sime.
Më dhembin gjithë
organet,
Ditën më dhemb
dielli,
Ndërsa natën hëna
dhe yjet.
Më ka dalë një
xhungë në renë e qiellit
Që deri qëparë nuk
e kisha vënë re
Dhe çdo mëngjes
Më duket se ka
ardhur dimri.
Më kot u mbyta me
ilaçe,
Kam urryer dhe kam
dashuruar, kam mësuar të lexoj
Madje dhe kam
lëçitur disa libra,
Kam folur me
njerëzit dhe jam menduar,
Kam qenë i mirë
dhe i bukur...
Të gjitha këto nuk
kanë pasur asnjë efekt, doktor.
Dhe kam harxhuar
një lumë me vite.
Besoj se jam
sëmurur për vdekje
Atë ditë që u
linda.
Soresku është një poet kundër vetmisë, kundër
mendimit se njeriu mund të jetojë i vetëm, se mund t’ia dalë i vetëm në këtë
botë. Por ama, tek thuajse çdo varg gjithnjë ndeshesh me mendimin se njeriu
duhet t’ia dalë me vetveten, duke llogaritur vetveten njeriun më të afërt, nga
ku burojnë aftësitë për të kuptuar, e sidomos, për të dashur dikë tjetër. Me
lëvizjen si një akuarel, ai ndërton njeriun kudo, të aftë për të jetuar,
njohur, dashuruar, e duke besuar se ajo që na ndan nuk është veçse një pengesë
brenda nesh, por jo në pamundësinë. Lehtësisht jep tablonë e asaj që mundemi,
edhe pse mes dy njerëzve mund të jetë një botë e tërë në mes:
Ne njihemi.
Jemi takuar një
ditë
Mbi këtë tokë,
Unë ecja nga njëra
anë e saj
dhe ti nga tjetra…
Ti dhe matanë
kësisoj ishe,
oh ishe si gjithë
gratë,
ja ku ta kam
fiksuar
fytyrën…
U trondita,
Dhe të thashë
diçka me dorë në zemër,
Por ti s’kishe si
të më dëgjoje.
Sepse, në mes nesh
kalonin njëra pas tjetrës makinat,
dhe ujërat dhe
sidomos malet,
Dhe krejt globi.
Më vështrove në
sy,
Por ç’të shihje?
Në hemisferën
time,
menjëherë u bë
natë.
Zgjate dorën:
ndeshe në një re,
Unë rroka për supesh
një gjethe…
Duke iu rikthyer edhe një herë katër poezive tek të
cilat ndalëm arsyetimin tonë, mund të themi se, rreziku që ironia të marrë
trajtë sarkazme apo të pamëshirshme te Soresku zhduket. Kjo jo vetëm për shkak
të imagjinatës së pafundme, thuajse të papërsëritshme në poezinë e vjetër apo
atë moderne, por për shkak se loja me njeriun anon nga dashuria edhe kur fjalët
kalojnë në fillin e hollë të një gjykimi të ashpër. Ironia në rastin e Soreskut
nuk fle as vetëm në shtratin e vetironisë, por në atë të një përpjekjeje për të
mundur botën përmes “syve të dashurisë”. Rrugëtimi i përshkruar nga Soresku në
këtë rast është i kundërt nga ajo që poezia thur shpesh si dashuri për veten
dhe për botën. Ai e përshkruan dashurinë duke ardhur nga e pamundura, për t’i
krijuar hapësirën së mundurës. E nis me debatin me vdekjen, si për të na
kujtuar se liria e njeriut nis pikërisht nga pranimi i së pashmangmes. Ky kufi
poetik e vendos njeriun përballë alternativës së dashurisë pa harruar asgjë nga
ajo që mundemi ta përballim me atë që nga çasti në çast mund të na përballë me
një të panjohur larg fuqisë sonë. “Shah” është nga ata poezi që të shtang në
lehtësinë e pohimit të asaj që zakonisht nuk ja gjejmë fjalën. Dhe ai e zgjidh
me të vetmen lojë që nuk ka të bëjë me fatin, por me mendjen, me aftësinë për
të menduar. Në poezinë “Sëmundja” ai vetironizon shikimin, të parrokshmen, si
një mungesë e qartësisë së njeriut që në edukimin e tij, që në lindje. E
pikërisht, palotësia e tij është njëkohësisht edhe mrekullia e tij. Ka dashuri
për gjithë botën tek poezia “Ne njihemi”, duke e kërkuar njeriun përherë dhe
kudo, si të vetmin kërkim me kuptim, edhe ku male e dete vendosin largësi. E më
pas me “Shekpirin”, ku himni për fjalën vjen me fuqinë e rikrijimit, duke
besuar dhe pohuar se, pas librave të shenjtë, ajo që do të vijojë të mbijetojë,
ashtu siç ka mbijetuar, do të jetë arti.
Pra, nëse i rikthehemi pyetjes fillestare, nëse
mund të falim dashuri përmes ironisë, besojmë se Soresku ja ka dalë. Përmes
autoironisë dhe vendosjes së artit në qendër të kërkimit të njeriut, madje të
rikrijimit të tij shpirtëror, Soresku ka shtruar në rrugëtimin e vargjeve një
rrugë të tijën, krejt origjinale, duke e kërkuar dashurinë nëpër rrugën që
zakonisht e ka stepur në jetë njeriun kur është përdorur ndaj tij - përmes
Ironisë!
* Autori është Doktorant pranë Qendrës së Studimeve
Albanalogjike, Tiranë
(Shënim: Poezitë “Shekspiri”, “Shah” dhe “Sëmundja” janë përkthyer në shqip nga
rumanishtja nga Kopi Kyçyku. Poezia “Ne
njihemi” është përkthyer nga Aurel Plasari).