Rreth
përmbledhjes poetike të Zef Zorbës “Buzë
të ngrira në gaz”,
Shtëpia botuese “Dituria”, Tiranë, 1994
Shtëpia botuese “Dituria”, Tiranë, 1994
Përmbledhja poetike e
Zef Zorbës1) “Buzë të ngrira në gaz”,e shkruar brenda skajeve të një jete të
tërë, nga viti 1945 deri në vitin 1980, u botua një vit mbas vdekjes së poetit,
nën kujdesin e Stefan Çapalikut. Më pas u botuan edhe disa poezi të tjera në
revistat “Phoenix
“Buzë të ngrira në gaz”
është shqiptim poetik i lartë, fryt i asaj kohe absurde që ngriu në buzë fjalën
e pathënë, po aq edhe ironinë tragjike për bëmat e çoroditura të një shteti të
çmendur, të një shoqërie të ndaluar në vend, dhe të një populli të shkëputur
nga bota.
Fillimisht, kritika
letrare, me dashje a padashje, a sepse, si duket, nuk qe e përgatitur për ta
bluar artin e tij, nuk iu afrua poezisë së Zorbës.
Befasues qe një vlerësim
i lartë nga jashtë. Në vitin 1996, një komision sui generis, i përbërë nga
albanologu Hans Joachim Lanksch, prof. dr. Walter Breu (Universiteti i
Kostancës), prof. dr. Elvira Glaser (Universiteti i Zurihut), dhe prof. dr.
Wilfrich Fiedler (Universiteti i Munihut), i dha Zorbës çmimin “Martin Camaj”.
Në arsyetimin e jurisë thuhet “Zorba i takon një qarku të vogël shkrimtarësh në
Shqipni që, artistikisht dhe moralisht, e rimerrshin fillin e këputun të
vazhdimësisë së letërsisë shqiptare dhe e rimkambëshin lidhjen me rangun e saj
të naltë që kishte fitue me autorë si Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Ernest
Koliqi.” Dhe më poshtë: “Vjershat e Zorbës janë art autonom i fjalës, art që
ushqehet nga substanca fizike e shpirtërore e fjalës” dhe “Zorba asht
modernisti i parë genuin dhe njiherit hermetiku i parë i poezisë së re
shqiptare, me sa asht fjala për atë të shkrueme në Shqipni”3).
Falë buzëve
të ngrira në gaz, këtij njëmendësimi psikologjik dhe filozofik, poezia e Zorbës
sot është një realitet poetik gjithëkohor i letërsisë shqipe; realitet poetik
buzësh “të ngrira në gaz”, një gaz që shkëlqen ndër ngrica të akullta ironie.
Në “Pasthënien”, me të
cilën poeti ka dhënë sqarime për poezinë e tij, thuhet: “Ku më pak e ku më
shumë këto punime janë mbarsur nga ironia, madje edhe nga autoironia, por që
mjerisht, pa dëshirën time, ka shkarë ndonjëhërë në sarkazëm. S’kam pasë fare
të bëj: ashtu ka ardhë. Por dua që këto tipare të mos interpretohen si
pesimizëm: nëse duken sit ë tilla fajin e ka aftësia ime e kufizuar e jo
vetëdija”4). Ashtu është. Ai e ka ditur e njohur veten dhe botën, jetën dhe
artin, dhe i ka dashur:
“O jetë!
Edhe në zgrip,
Shtegëtarët e tu,
Gjithnjë të dashurojnë.”
Që në moshë fare të re,
ai krijoi për vete një realitet të dytë që nuk kishte të bëjë me
përditshmërinë. Dhe që është: “më i bukur se jeta vetë”. Çfarë joshjeje mund të
kishte jeta e asaj kohe të vrazhdë, kur poetin e yshtnin horizonte të kaltra
poezie, muzike, filozofie, estetike! Përmes këtyre filtrave kalonte në shpirtin
e tij zymtia e ditëve, që u pasqyrua aq bukur ndër vargje.
Në nëntitullin e poezisë
“Qokthi”, poeti ka vënë dy vargje të Salvatore Quasimodo-s: “. . . il mio
cuore, / sospeso nel buio, una voce” (“. . . zemra ime, / e varur në errësirë,
një zë”), që ngërthejnë kuptimin e jetës së tij në terrin e diktaturës, kuptim
që ai e sheh tek zëri, fjala, poezia, me të cilën ai ka përjetuar dhëmbjen dhe ka
krijuar e shijuar bukurinë; bukurinë e jetës dhe bukurinë e fjalës, që
sendërton jetën dhe është më e bukur se ajo:
“Fjala
Vetëtimë.
E zbret fulikare
Fjala që vret mu në
shpirt.
Më
e bukur se jeta vetë
Oh…”
Zorba
ka një vlerësim të veçantë për poezinë. Ajo ka origjinë hyjnore: është vetëtimë
që zbret shumë shpejt (fulikare) në shpirtin e poetit dhe vrujon dhimbje. Të
njëtën konsideratë e gjejmë të De Rada, Fishta dhe poetë dhe estetë të tjerë të
traditës. Lasgushi
e ka pohuar me gojë:
“Poezia është divine
(hyjnore). Prandaj, kur shkruan poezi, duhet ta kesh shpirtin të shenjtëruar.
Çdo poezi duhet të jetë një xhevahir dhe xhevahir duhet të jetë çdo varg i saj
dhe çdo fjalë e saj duhet të jetë xhevahir.” 5)
dhe e ka poetizuar:
“Sbret një yll prej lartësije,
Një të ndritur
shkrepëtime,
Posi
flakë e posi hije,
Ajo ryn në zemër time.
E
kuptoj me shpirt të sosur
Si
kullon dale-nga-dale,
E
si fjalës së palosur
M’i
hap kindin e një pale . . .
(“Ri mbështetur mbi tryezë”)
* * *
“Buzë
të ngrira në gaz” përbëhet nga pesë tubëza lirike, të titulluara: “Elemente”,
“Blerime tjera e zalle”, “Pasqyra të cfilitura”, “Fugat e fundit”, “Në zgrip”
dhe poemën “Mbresat e rrugëve”.
Në
ciklet poetike mbizotërojnë vëzhgimet meditative për jetën, vdekjen, fatin e
njeriut, gjendjen nën diktaturë, por nuk mungojnë edhe ato të thjeshta. Në një
pjesë të mirë të poezive janë trajtuar tablo nga jeta e përditshme. Ndonjëherë,
shqiptimet mishërojnë një theks të dukshëm ironik. Një jeh të veçantë kanë
mesazhet nga bota metafizike. Zorba cilësohet me një forcë poetike të veçantë;
ai e gjen frymëzimin kudo, në objekte a situata, ku nuk të shkon mendja se lind
frymmëzimi, atje, ai krijon një perlë.
Si
poet hermetik, Zorba ka dalloja të theksuara, kemi të bëjmë me një intelektual
që gjithë jetën e ka kaluar jo vetëm me hermetikët e mëdhenj italianë, por edhe
me poetët e mëdhenj modernë europianë dhe amerikanë. Ai ishte tejet i
familjarizuar me filozofinë dhe estetikën moderne dhe, sidomos, kishte një
kulturë të gjerë muzikore, faktorë që kanë ndikuar në veçoritë e hermetizmit të
tij. Mungesa e njohjes në nivelin e duhur të këtyre përbërësve, që përcaktojnë
në një masë të madhe poezinë e tij, nuk mund të lidhet vetëm në një gremç të
vetmuar hermetizmi, por për t’u interpretuar kërkojnë një formim të ngritur.
Jeta
e rëndomtë, ai realitet i zymtë që poeti e ka soditur gjithnjë me dhimbje të
thellë, herë-herë me mospërfillje dhe ironi, lexohet pa ndonjë vështirësi në
pjesën më të madhe të vargjeve. Ky realitet jo vetëm që ka qenë i pranishëm, po
edhe i ka ndihmuar poetit të krijojë një vizion jete përtej tij; jo të bazuar
në filozofinë e prioritetit të materies, por mbi bazën e filozofisë së
ndërgjegjes përcaktuese, “të koshientit e të subkoshientit”, po të shprehemi me
fjalët e tij. Ky avantazh filozofik i ka dhënë frymën motiveve, tablove,
figuracionit, stilit, çdo elementi të poezisë, dhe kryekrejet mesazheve. Përtej
errësirës, absurditetit të pafund, kohës së ndalur, poeti në dritën e këtij
vizioni i sheh qartë tri dimensionet e kohës, të djeshmin, të tashmin dhe të
nesërmin.
Një
nga simbolet që paraqet zymtinë e rëndë, errësirën, mjerimin e jetës nën
diktaturë, peshën e zezë të politikës është shiu. Shiu është kryefjala e
fjalëve më kyçe të poezisë. Gati-gati, pjesa më e madhe e vargjeve janë të
lagura, bile të qullura.
Edhe
një xhevahir poetik ku himnizohet madhështia e njeriut që, edhe pse në kushte
të vështitra jetese, në rrethana të papërshtatshme, ka synuar të dritshmën, të
mirën, të bukurën, i ka endërruar dhe është përpjekur për t’i realizuar ato,
dhe me mund, sakrifica, flijime, e ka lënë botën më të mirë se e ka gjetur,
titullohet “Natën, kur bie shi . . .”. Përvijohen këtu, në strofë të veçanta:
Njeriu i Nedertalit, Diogjeni, Kolombi, Betoveni, Ainshtajni, dhe në strofën e
fundit poetët Ungareti, Kuazimodo dhe Montale. Çdo strofë fillon dhe mbaron me
dy vargjet që simbolizojnë vështirësitë e jetës. Ja strofa e parë:
“Natën,
Kur
bie shi me rrëshekë
E
n’ errësirë
Radioja transmeton
-ritmuar me
shkreptëtira-
Mazurkat e Shopenit,
Kujto trogloditin:
Njeriu i Nedertalit,
Me trurin plot
përbindësha viganë
E zvaranikë tinzarë e të
neveritshëm,
Në skutën me qullë të
shpellës
- I ngrysur, i uritur -
Mendime yjesh përçapë,
Botën
e ndritur me flakë,
Që
akujt e kobit, shtijakë
T’mos
e shporojnë.
Rëndomët
një gazmend e vokë,
Në
sfera përmbi sfera
E
flakëron i lehtë,
Në
ëndrrën që nis e bëhet jetë . . .
Natën,
Kur
bie shi me rrëshekë.”
Shiun,
element atmosferik i zakonshëm për Shkodrën, e gjejmë si fjalë kyçe edhe te
Frederik Reshpja, por me një ndryshim të padiskutueshëm me Zorbën. Ndërsa, tek
i pari ai reflekton një jeh krejt personal, tek Zorba ai është i mbushur me
musht universal. Universalizmi, më së tepërmi, e karakterizon poezinë e Zorbës
për të plazmuar vizione meditative, kryesisht, metafizike.
Pasiguria
e jetës, e papritura e çastit, që mund të përmbyste çdo gjë, e kanë shoqëruar
poetin gjatë atyre viteve, kur jeta e çdo njërit, mund të shkatërrohej për një
çast. Në shtigjet e errëta, poetit i duhet drita. Po ku ta gjejë? Një botë e
pasur shpirtërore nuk stepet. Te një njeri i dashur, më së tepërmi, te e
dashura e zemrës, Tereza, që qe jo vetëm shoqe e jetës, po edhe e idealit, për
të cilin vuajti burgun edhe ajo si ai; te dashuria si ndjenja më humane e
njerëzimit; te një ide a një doktrinë filozofike; tek një pentagram simfonik;
apo tek poezia që i përfshin të gjitha këto elemente që burojnë dritë:
Pa titull
“Asht terr ky shteg. Unë
s’mundem
Rrugën m’e gjetë pa
dritën
Tande që më mungon.
Në breg të greminës,
që m’joshë e m’largon,
a shef si po lkundem?”
6).
Zorba është poeti që ka
shkrirë në një poezinë me muzikën dhe i ka veshur motivet me petka melodie.
Këtë mund ta bënte vetëm një njohës i mirë i këtij arti. Dhe ai qe i tillë.
Janë të njohur për një muzikalitet të theksuar poetik Fishta, Poradeci, Noli,
dhe plot të tjerë, por për ta, muzikaliteti i fjalës dhe i vargut është thjesht
një element i formës, që arrihet me përdorimin e qëllimtë të kadencave ritmike,
me përzgjedhjen e tingujve, rimave, etj. Ndërsa tek Zorba, muzikaliteti poetik
nuk është thjesht formë, ai është edhe përmbajtje. “Për unjisimin muzikal është
kërkuar jo vetëm ritmi i qenësishëm në fjalët dhe në vargjet, por edhe
tentativa e riprodhimit të formave muzikore: fugat, fugatot, sonata me tempot,
kadencat, etj.”, ka shkruar ai në “Pasthënie”.
Të kësaj natyre janë
cikli poetik: “Fugat e fundit” dhe poemi “Mbresat e rrugëve”.
Në “Fugat e fundit”,
kemi të bëjmë me pesë poezi, të titulluara me terma të formave muzikore, dy
prej të cilave kanë edhe nga një nëntitull: “Allegro”, “Andante mosso”, “Lento
(për çdo 10 qershor)”, “Largo”, dhe “Allegro furioso (canzonetta)”.E përsëris,
këto tituj nuk kanë kuptimin a kuptimet leksikore të fjalëve të zakonshme, por
janë emërtime të formave të veçanta muzikore.
Në rrafsh gjuhësor, fjala
fugë ka kuptimin e ikjes, arratisjes, veprimin e të ikurit nga një vend,
largimit nga rrethana të ndryshme, etj., ndërsa në teorinë e praktikën
muzikore, fuga është forma më komplekse e kompozimeve muzikore, që zhvillon
disa tema, në funksion të një teme gjeneruese. I tillë është ky cikël poetik.
Rreth një teme qëndrore, që është amullia e hirtë e përditshmërisë, në “Fugat e
fundit” zbulohet një tematikë e larmishme, ka aty meditacione filozofike mbi
peisazhe të natyrës, pakënaqësinë e njeriut dhe mëdyshjet e tij për rezultatet
e njohjes shkencore, kur ato janë përdorur në dëm të tij, dhe prandaj nuk e
kënaqin as shkencat ekzakte e as artet; dhe ai, mbetet si “i jeremisur” “në mes
të askurgjësë e të pambarimit”; por ka edhe “disa tharme / të mënjanuara / (që)
me ngjyrë të re përftojnë një dritë / e jehe:
Dhe është ajo këngë e
lashtë e fisit,
Që në mërgim përkundi
shumë do burra,
Të djegur mallesh
E sypërlotur.
Cikli “Fugat . . .
mbyllet me poezinë “Allegro furioso”, ku hamendësohet një hare e furishme me
përshkrimin e një tabloje liqeni tejet të trazuar. Por ndodh e kundërta. Poezia
e haresë së furishme dhe krejt “Fugat . . . ” priten si me spatë në vargun e
fundit: “por shi vazhdoi me ra”. Kështu, në “Fugat e fundit”, poezia e muzika
janë motra binjake, i ndihmojnë njëra-tjetrës dhe ndërthuren me mesazhe
ngjyrash të ndryshme për jetën, njeriun, atdheun; ndërsa “shi vazhdon me ra”,
d.m. th., monotonia, errësira, zymtira e së përditshmes mbetën.
Me terminologjinë e
artit të melodisë shtjellohet edhe poemi “Mbresat e rrugëve”, në formën e
koncertit për violë, fagot, ksilofon–kumbonë dhe instrumenta perkusioni. Poemi
përbëhet prej 12 pjesësh, të titulluara me terminologji muzikore, shoqëruar me
nëntituj: “Introduksion (Kthehen kujtime)”, “Tema e fagotit (Koha rend)”, “Tema
e ksilofon-kumbonëve (Kur binte muzgu)”, “Tema e instrumentave me perkusion
(Përshkimi i një komete)”, “Tema e violës (Ne djemtë e vajzat, e një
maturant)”, “Parte concertante (Përzemërsi, lodra e dituri . . .)”, “Kadenca e
ksilofon-kumbonëve (Pranverë)”, “Kadenca e fagotit-Ballatetta-(Verë)”, “Kadenca
e violës (Vjeshtë)”, “Kadenca e instrumentave me perkusion (Dimër)”, “Ripresa
(Ndarjet)”, “Stretta finale (Sikur . . .?)”. Edhe këtu kemi një larmi tematike,
por me shtjellime më konkrete, aty këtu me gërshetime liriko-epike, që
trajtojnë motive erotike, përshkrime stinësh me përsiatje meditative rreth
tyre, tablo varfërie të skajshme, zymtie jetësore, por me mesazhin e shenjtë e
optimist të dashurisë për jetën dhe njeriun.
Të nxitura nga jeta,
frymëzimet e poetit janë jehonë “emergjencash shpirtërore”, siç i ka quajtur
Pipa poezitë. Një emergjencë e tillë blatohet në pjesën “Kadenca e fagotit”, në
të cilën:
“Në jerevinë
E ngarravaçuar të
druvarit
Kandili i gjorë
S’e ka pikën e vajgurit:
Ndaj
nën fanar, te dera,
I
biri, maturant,
Me
Kantin jep e merr
E
me errësirën”.
Po
ashtu në “Kadenca e violës - vjeshtë”, “Motet stërkeqeshin me mënjanime / por
sidoqoftë mjerimi ish enerci, / akull polar, e vdekja / çasej në gjumë . . .”.
“Buzë
të ngrira në gaz” mbyllen me ciklin poetik “Në zgrip”, leksemë, në të cilën
akustika tingullore i rri aq përshtat kuptimit të fjalës. Edhe pse nuk është
përdorur aq dendur në frymëzimet e Zorbës, ajo ka vlerën e fjalës kyçe.
Tematika motivore e “zgripit”, përkap kohën e jetës në pragun e rrënimit, kohës
së shtangur në një vend (“Një gozhdë”); zhgënjimin e poetit për varfërimin
shpirtëror të njeriut (“Hënë të reja”); pakënaqësinë e tij që jetës i ka humbur
shija e së bukures (“Raki e lirika–balladë”); ëndërrimet me ngjyrime romantike
për një jëtë më të mirë, dhe dëshira: “gjersa jeta qenka / kaq e çatrafiluar,
së paku sendet / me njëra-tjetrën të përkojnë, si ngjyrat / në kuadrot e
Monesë” (“A s’ ma ndërtoni një shtëpi”); mjerimi i një jete që rrokulliset
teposhtë e më teposhtë, dhe një mesazh i fuqishëm (te “Rrokollja na flakë-
kushtuar bashkatdhetarëve”) për njerëzit që:
“Na i harruan
kushtrimet:
Lëmuç mbi njëri-tjetrin
S’u ndiekan për së
gjalli;
Të mos ketë mbetur frymë
Që rishtas t’i buçasë? ”
* * *
Zorbën e dallon një ind
Në një shkrim timin të
mëparshëm 7), kam vënë në dukje që Zorba, si edhe disidentët e tjerë të heshtur
shkodranë, ka shkruar në dialektin gegë.Por kur u përgatitën për botim pësuan
metamorfozë dhe u botuan në standardin gjuhësor të njësuar. Një lajthitje e
tillë e dëmtoi së tepërmi poezinë e tij, sidomos në rrafshin akustik të saj;
çka për Zorbën, që bëri përpjekje për të lidhur poezinë me muzikën, krijoi një
minus të dyfishtë. Këtë na e dëshmojnë qartë edhe poezitë që u botuan më vonë
në revistat “Phoenix
* * *
Nuk mund të bëhet një
koment i plotë për Zorbën pa vështruar përkimet e poezisë së tij me tre poetët
e mëdhenj hermetikë italianë: Montale-n, Quasimodo-n dhe Ungaretti-n, të tre të
nderuar me Çmimin Nobel. Zorba i përmend me admirim këta tre poetë në poezinë e
tij; dhe veç kësaj, ai na ka lënë në dorëshkrim antologjinë poetike “Omne
trinum est perfectum” 8), në të cilën ka përfshirë përkthimin e poezive më të
arritura të këtij treshi poetik të madh. Botimi i saj do të na tregojë se cilat
vepra të tyre ka njohur poeti ynë; mbasi vëllimet poetike të botuara, nga viti
1945 dhe këndej vështirë t’i kenë rënë në dorë. Përkimet e treshes hermetike
italiane me poetin tonë i hasim në kuptimin e qenies dhe qenësisë së poezisë,
në përcaktimin dhe qasjen e objektit poetik, në shtjellimin tekstor të
motiveve; në njëfarrë drejtimi, edhe në preferencat leksikore, etj.
Në të kuptuarit dhe në
vështrimin e poezisë, Zorba afrohet me hermetikët italianë, për të cilët poezia
e pastër është imazh që evokon objektin, më tepër se ta emërtojë a ta
përshkruajë atë.
Për ta rritur sa më
shumë forcën evokative, ndjellëse, dhe sugjestionuese të poezisë, për të dhënë
më të qenësishmen e imazhit poetik (“esencialitetin”, siç e përcakton ai vetë
në Pasthënie), ata përdorin, çka është synimi i tyre kryesor, një ligjërim
intensiv, skajshmërisht sintetik, eliptik, gjë që shpesh e bën atë të errët,
hermetik. Një ligjërim që rreh të ndriçojë elementet afektive, ndjenjësore,
imagjinative, duke zbehur ato racionale. Dihet përkufizimi lapidar, substancial,
i përqenësishëm i Quasimodo-s për poezinë: “Kur poezia fillon të thotë, pushon
së qeni”.
Intensiteti skajor i
kumtimit të idesë në tekstin poetik i ka çuar hermetikët italianë shpesh në
poezi me dy a tri vargje me nëntekste shumë të pasura, si në rastin e poezisë
“Ed è subito sera” (“Dhe shpejt vjen mbrëmja”) të Quasimodo-s, për analizën e
së cilës janë thurur disa ese nga kritikë të ndryshëm.
“Ognuno
sta solo sul cuor della terra
Trafitto
da un raggio di sole:
Ed
è subito sera”.
(“Secili
rri vetëm në zemër të tokës / I goditur nga një rreze dielli: / Dhe shpejt vjen
mbrëmja”). Ose me poezinë e Ungaretti-t, “Mattina” (“Mëngjes”), një poezi e
zhveshur deri në palc të ashtit: “M’ illumino/d’immenso” (“Përshëndritëm /
Pafundësisht”) 9).
Të
kësaj natyre janë shumë poezi të Zorbës, si përshkrimet me nëntekste të pasura
kuptimore: “Pjergulla”, “Zalli i Kirit”, “Prap me furi”, “Rrenime”, “Rrugët në
vjeshtë,”, “Malle”, Fli”, etj., ose meditacionet filozofike si “Përtej…” (që të
kujton poezinë që çekëm më lart të Quasimodo-s), “Pa element”, “Fjala”,
“Kujtime”, “Robër”, (e shkruar në burg, në vjeshtë të vitit 1948, ku aludohet
për “armiqtë e popullit” që punonin në kampet e punës dhe të “riedukimit”, dhe
që na kujton poezinë “Vëllezër” të Ungaretti-t, kushtuar ushtarëve në llogore
gjatë Luftës së Parë Botërore.).
Me
gjithë admirimin për hermetikët, Zorba ka ndjekur vetveten në dhënien e
emocioneve dhe të përfytyrimeve vetiake. “Pasimi i rrugëve emocionale të tyre
do të kishte qenë një vazhdim i mjerë e i pafrut”, ka shkruar
ai.Origjinalitetin e tij, “shpetimin prej grackës së hermetikëve”, siç e quan
ai, e ka arritur nga “analiza kritike e botës individuale, e rrethanave, e
kushteve të ekzistencës, e aspiratave dhe idealeve e sidomos kundërshtimet e
botëkuptimet personale, që edhe mund të paraqesin afri sensitive me këdo
tjetër, por jo unjisim filozofik e ideor”. Një burim tjetër shpëtimi nga ajo
grackë është jetësuar në rrafshin leksikor: “shpuplimi dhe ushqimi i
vazhdueshëm me leksikun dhe idiomat tona (të traditës dhe ato që bota krijon
çdo ditë)”, ka shkruar ai po aty. Megjithse, sikurse kam sqaruar më lart, nuk
mund të pajtohem plotësisht për këtë çështje.
Një
ndikim të dukshëm të poezisë hermetike e hasim në dy ciklet që përmendëm më
lart; “Fugat e fundit” dhe “Mbresat e rrugëve”, që përfshijnë provat e tij në
lidhjet poezi–muzikë. Zorba eci në rrugën e hapur prej Montales, siç kishte
ecur ky pas gjurmëve të muzikantit francez Debussy, që pati kompozuar poezi të
Bodlerit dhe një poem të Malarmès. Montale, në ciklin poetik “Movimenti” të
përmbledhjes poetike “Ossi di seppia” (“Eshtrat e sepies” 10), ka botuar
eksperimentet e tij në këtë fushë të pazakontë të relacioneve të poezisë me
muzikën: “Corno Inglese”, “Falsetto”, “Minnistrels” da C. Debussy; “Quasi una fanfasia”;
veç poezive më të hershme të kësaj natyre: “Musica silenziosa”, “Suonatina di
pianoforte”, suitën “Accordi” 11).
Më
vjen mbarë të theksoj këtu që poezia hermetike në rrafsh kuptimor nuk është e
hapur, pra bart mesazhe që poeti ua transmeton lexuesve nga thellësia, sado të
errët që janë nga shkaku i intensitetit maksimal që cilëson tekstin, të cilat
lexuesi duhet t’i zbërthejë. Zorba është ushqyer gjithë jetën sa me hermetikët
italianë, aq edhe me modernistët europianë si Bodlerin, Tomas Eliotin, etj.
Zorba kërkon një komunikim të plotë me lexuesin “komunikim që s’i drejtohet një
leçitësi të plogtë, pasiv e indiferent, që pret çfarë i sjell poeti-dallëndyshe
për ta përtypur pa mundim, pa pjesëmarrje. Jo. Lexuesit të sotëm i kërkohet
përgatitje shpirtërore, kulturore e artistike për ta bërë veten bashkautor me
artistin, jo vetëm për të interpretuar atë që i komunikohet, por për ta ndjerë
e për ta vuajtur bashkë me poetin, duke kërkuar në vepër përfytyrimin vetjak,
qoftë në formë krejt individuale e ndoshta edhe botëkuptimore tjetër.”.
Referenca
dhe shënime
1). Kam pasë fatin ta
njoh. Pavarësisht që mosha dhe sidomos rrethanat nuk na e mundësuan lidhjen e
miqësisë, aq të dishëruar prej meje. Një fytyrë e fisme, gjithnjë e hijesuar
nga mendimi, që i ndriste sytë dhe krejt fytyrën. E vija re kur ecte rrugës.
Një hijeshi personaliteti në të ecur më ngjallte gjithnjë admirim. Me hapa të
sigurt, thua se po ecte i vetëm. Mbasi kishte kryer llogaritë në ndërmarrjet ku
punonte, që në momentet kur shkëputej nga puna dhe merrte rrugën e kthimit në
shtëpi, për të fillonte jeta e dytë, ajo e vërteta. Tashmë, ai e kishte kaluar
pragun e asaj jete të rëndomtë të ditës dhe ishte futur në hapësirat e artit.
Të krijohej përshtypja që, gjatë rrugës, krijonte poezi. Ja njëra prej tyre:
“Si zogj dallëndysheje,
Fëmi
të lagjes
Më
shkasin anash
Plot
shend e verë.”
Më pati treguar Ernest
Perdoda, një poet tjetër i heshtjes shkodrane, shok e mik i përbashkët, që Zefi
shkruante poezi dhe përkthente hermetikët. Një herë, më pati lexuar një poezi
të përkthyer të Ungarett-it.
2). Shih “Phoenix
3). Hans-Joachim Lanksch
“Arti autonom i fjalës”, “Phoenix
4). Të gjitha citimet nga
Zorba që pasojnë janë marrë nga kjo “Pasthënie”.
5). Shih, Petraq Kolevica, “Lasgushi më ka thënë… Shënime
nga bisedat me Lasgush Poradecin”. Botim i dytë i plotësuar, “Toena”, Tiranë,
1999, f. 89. Cituar simbas Anton Nikë Berisha, “Vepër e qenies dhe e qenësisë
sonë – Vëzhgime mbi artin poetik të Fishtës”, “Shpresa & Faik
Konica”,Prishtinë, 2003, f. 109.
6). Ky variant është
marrë nga “Hylli i Dritës”.
7). “Disidencë fisnike
dhe politizim çoroditës në letërsinë tonë”, “Dielli”, nr. 1 dhe 2, viti 2004.
8). Stefan Çapaliku,
“Edhe pse kohë mbeti pak . . . ”, gazeta “Shkodra”, 14 janar, 1993.
9). Të dhënat për
Quasimodo-n dhe Ungaretti-n i kam prej shënimeve të mia të dikurshme.
10). Sepie, emër i një
molusku.
11). “Eugenio Montale,
Collected Poems 1920-1954”. Translated by Jonathan Galassi.