Ion D. Sîrbu: Nën sundimin e barbarëve

Po nis të bindem se Perëndimi ka ndihmuar ndjeshëm në rënien e Kostandinopojës[1]. Për më shumë se 200 vjet, nga e para e ashtuquajtur Kryqëzatë, sulmet e tij nuk rreshtën. U gëzua kur, më në fund, Kështjella e Kështjellave ra në dorën e turqve dhe jo të venecianëve apo gjenovezëve, rivalë e konkurrentë. Po ashtu do të qe gëzuar edhe nëse Vjena pushtohej pas atij rrethimi të gjatë. // Evropa lindore ka qënë gjithmonë e braktisur dhe e tradhëtuar nga Perëndimi në çastet e saj më tragjike. S’mund të mos bëj tani një lidhje mes vitit 271, kur Aureliani[2] i tërhoqi trupat nga Dakia (duke na lënë për 1000 vjen nën sundimin e barbarëve) dhe Komisioneve aleate të kontrollit, angleze e amerikane, të cilat, pas Jaltës, na braktisën me gjithsej, duke na lënë t’i zgjidhim gjërat vetë. U propozua zbarkimi i aleatëve në Ballkan: po pse u zgjodh Normandia, kur, në fakt, këtu vendosej fati i luftës dhe fati i politikës së botës pas lufte!?"[3] 


[1] Ish kryeqyteti i Perandorisë Bizantine (Κωνσταντινούπολις), Stambolli i sotëm, quajtur edhe Kështjella e Kështjellave. Stamboll vjen nga εις την πόλιν / εis ton poli ( qytet, drejt qytetit – gr.)
[2] Lucius Domitius Aurelianus Augustus; 9 shtator 214, ose 215 – shtator, ose tetor 275) perandor i Romës mes viteve 270-275.
[3] Gazeta / Ditari e/i një gazetari..., vep. cit., f. 105-106. Në faqen 180, me gojën e personazhit Plaku, autori shton: „Jemi shfaqur si komb në skajin lindor të Evropës... Tani po kuptojmë se jemi shfaqur, në fakt, në fundin perëndimor të kësaj Evrope”.

Arsenie Boca: Llojet e syve


Kur nuk je në gjendje të bësh asgjë, bën “shkencë”, pyet për shkakun, dhe, kur shkaku është një mëkat, bën moral. Gjithsesi, edhe kur jemi të rrethuar nga pamundësia, bëjmë përpjekje për një masë parandaluese. Atë që kanë pësuar të tjerët, mund të mos e pësosh, po qe se mënjanon gabimet e tyre.
Ky shërim i mrekullueshëm i të verbrit të lindur, është dëshmi e Shenjtërisë së Tij, dhe i tregon njeriut caqet e fuqisë dhe të dijeve.
Ne anashkalojmë "llazarët", por Jezusi i njihte dhe i quante Vetja. E njihte Nathanailin qysh kur ishte fëmijë, fshehur nën gjethet e fikut prej mllefit të Irodit. E njeh tashmë këtë verban para se të lindej, duke na zbuluar me të një të fshehtë të Perëndisë: se nuk u lind i verbër as për mëkatet e tij, as për mëkatet e prindërve të tij, por që përmes vetes të tregojë punën e Zotit.

Vinçenx Golletti Baffa: Një sëmundje që s’njeh kufij


Kur hipoteza bëhet njohuri dogmatike, racizmi është absolut e injoranca e historisë trashanike.
Dua të përmend shprehimisht se lëvizje të ngjashme kulturore bota perëndimore i ka njohur më se një herë, por suksesi i tyre qe çdoherë i përkohshëm. (...) Unë di vetëm se në jetën tonë njerëzore afirmohen shpeshherë rryma negative në fushën e kulturës, të politikës, të estetikës e të shoqërisë. Herë të tjera rryma të mira shkatërrohen në interes të grupeve shoqërore të posaçme e një përparim i vërtetë është rrallëherë i mundshëm.
Me sa duket, feja e re është konsumi – e konsumi është si një mani, si një ves, si një sëmundje e pashërueshme. Kjo sëmundje nuk njeh, mjerisht, asnjë kufi e rruga për në kriminalitet është e hapur e bëhet ditë për ditë më e gjerë.

Pär Lagerkvist: [M’u lejua vetëm…]


Doja të dija
por m’u lejua vetëm të pyesja,

Doja dritë,
por m’u lejua vetëm të digjesha.

Kërkova të pashprehëshmen,
por m’u lejua vetëm të rroj.

U qava,
por askush nuk kuptoi ç’doja
të thoja.


Kopi Kycyku: Prit!

(Duke marrë shkas nga leximi i Lutjeve dhe i Librave të Shënjtë)

Të kam thirrur me dëshpërim, o Zot, me drithma, duke vajtuar,
Kam dëgjuar zërin Tënd të ëmbël që gjithkënd magjeps, mahnit,
T’u luta të më japësh dritë, udhën e drejtë për të më treguar,
Me mirësinë e pamatë më the veç kaq: “O biri im i dashur, PRIT!”

Më mësove të vij tek Ti, të kërkoja dhe do më jepje, vetëm të besoja,
Premtove se do të më ndihmosh kudo që të jem, edhe në infinit,
Por ndjehesha i humbur dhe të thërrisja prapë, papushim vajtoja,
Ti më përgjigjeshe butë me durim: “O biri im i dashur: PRIT!”

Outizmi, ose e sotmja kundër së përhershmes

Qysh në fillimet e tyre, mes letërsisë dhe politikës ka fryrë thëllimi. Përvoja komuniste i detyroi shkrimtarët që t’i shohin të paktën vëngër politikanët, teksa përvoja e ashtuquajtur demokratike nuk e pakëson asnjëherë ndruajtjen e politikanëve ndaj shkrimtarëve. Politikanët paditen edhe sot e kësaj dite si të vetmit fajtorë të varfërimit të shqipes, të fundosjes së humorit në pellgun e shakave bajate, të trymbetimit të dështakëve dhe shkatërrimit të ngadaltë të elitave të pavarura, ose sa më pak të varura. Me pak qetësi do të arrijmë të shohim se e ashtuquajtura shpërfillje ndaj letërsisë së fuqishme është një çështje shumë më tepër shpirtërore, sesa shtetërore. Ajo nis të zhvillohet njëherazi nga brenda një letërsie për jashtë dhe nga letërsitë e huaja për brenda. Në rrafshin e brendshëm, kur autorë e kritikë nuk kanë një kulturë të domosdoshme për talentin dhe as anasjelltas, bien në të gjendjen që quhet ves i truallit (aq i pranishëm në mendësinë e qenve) dhe i cili duhet pushtuar e kontrolluar mundësisht edhe pas vdekjes. Arrihet në një betejë shpesh të nëndheshme, ku secili mezi pret të dëbojë kolegun nga vendi krejt i merituar, t’ia kyçë librat në sirtar dhe në depot e librarive, - shpesh duke ia shndëruar në letër për librat e anëtarëve të bajrakut, - t’ia ndyjë emrin a faqen në prani të të huajve apo të kujtdo qoftë. Është e qartë se me qëndrime të lësaj natyre s’mund të sigurosh mbështetjen e askujt, aq më pak të strukturave shtetërore. Ose mund të kesh vetëm mbështetjen e ndonjë regjimi kalimtar.

Arian Leka: Nimic mai mult decât luna (Asgjë më shumë sesa hëna)


Tu nu ceri nimic mai mult decât luna
Când îți sprijini capul în amurg
Și intri din fereastră
În mine

Învelită-ntr-un nor alb
Te ascunzi în patul meu
Strecurată precum pana
Sub aripă

Deschizi gura
Un pic

Nu de cuvine
Ci de mireasma care mă face să-mi amintesc
De nuferii
În dimineața
Când i-am înghițit cu ochii

De aceea nu pot dormi în cortul
fantomă
Unde cearșafurile
Care vajnic se luptaseră
Se umflă

De dragul tău.

Paul Vinicius: [Para se të lindej] înainte de a se fi născut

E pata ëndërruar para se të lindej
ndonëse
në shuplakën e saj
jeta do të na pritej befas
në moshën 20 vjeç

e pata ëndërruar
kur dikush
në lagje
më tha se vërtet e kish parë
qe gjallë
vetëm se qe martuar me një të verbër
që s’dinte gjë tjetër
veç këngës

dhe unë s’u habita
aspak


Entela Tabaku: un pumn de viață, cât să mori (një grusht jetë, sa me vdekë)

cât de puțină viața asta!
un pumn
un pumn de primăveri
cât să te naști
să te-ndrăgostești
un pumn de veri
cât să alergi pe nisip
să devii mamă
un pumn de toamne
cât să te duci la școală
să devii femeie
cât să pleci în exil
să spui „rămas-bun”
cum de n-am un anotimp pentru tine!
un pumn de viață
cât să mori!

Eugen Jebeleanu: Hanibali


Askush nuk kish ato që kish ai
kreninë e mrekullueshme
dhe elefantët
dhe putrat e tyre që thërrmonin vertebrat
e këtyre Alpeve të zbardhur nga tmerri.

Shkelte, mezi ndihej, mbi shkëmbinj
dhe dëgjohej në hënë
askush s’i pat parë trompetat
prej guri gjarpërues të këtyre bishave.


Dhe nuk fituan.

Vasile Andru: Monsinjori Vladimir Gjika niset të konvertojë Leninin (Monseniorul Vladimir Ghika merge să-l convertească pe Lenin)


Në qershor 1923, Monsinjori Vladimir Gjika niset drejt lokalitetit Gorkie Selo, që të takonte Leninin, me bindjen se do ta konvertonte. Monsinjori po shkonte të ndryshonte rrjedhën e historisë. Ishte i sigurtë se do ta shndërronte trupvoglin e sëmurë të Kremlinit. Kishte marrë vesh për sëmundjen e Leninit. Kish besim tek sëmundja. E fshehta e disa konvertimeve mbresëlënëse ishte t’i kapje njerëzit kur ndodheshin në gjendje të vështirë. Kështu kish konvertuar ai katër mbretër.
Lenini, ateist i madh, ishte i sëmurë rëndë: pas goditjes së dytë cerebrale, i paralizuar. I mbikëqyrur me ngrohtësi e vëmendje nga Nadjezhda Krupskaja. Monsinjori beson se do të kryejë një konvertim historik: Do ta zbresë Frymën e Shenjtë mbi tullën prej kallmuku të Leninit. Sigurisht, Lenini nuk ishte qindpërqind kallmuk. Kishte një përbërje të veçantë. Një çerek rus, një çerek hebre, një çerek gjerman, një çerek kallmuk. Monsinjori shfrytëzonte gjendjen e rëndë të pacientit, por kishte edhe një forcë ndikuese të padukshme, hipnotizuese, dhe krejt tjetër do të ishte fati i botës i krijuar nga satrapi gjenial.

Zef Zorba: După înmormântare (Mbas varrimit)


Ploaia nu-ncetează astă seară.
Doi mici școlari
cu ochii mijiți citesc
pe stâlpul de la răscruce
anunțul mortuar încadrat în negru
Aoleo...! Bătrânul acela...”
Duce mâneca sub nas
ăl' mai mare.
La margine de seară luna plină
lucește fără tupeu.
Câteva femei la izvor
trec sub balcon
și râsul care le bufnește
se zbat să și-l ascundă
printre eșarfe negre.


Ioan Es Pop: po të mos kisha qënë i detyruar të flisja (dacă n-aș fi fost obligat să vorbesc)


po të mos kisha qënë i detyruar të flisja
nuk do të kisha folur kurrë.
gjer mbusha gjashtë vjeç s’ma kërkuan
dhe qe mirë, se rrija në të folme
si nën një këmbanë prej gize përsosmërisht të mbyllur.

fshihja atje një shkencë
që, në moshën gjashtë vjeçare, më detyruan ta humb
e shihja ëngjëllin jo në gjumë, po përnjimend
në mes të ditës
kur realiteti është i pakundërshtueshëm.

nuk ua kam falur as faktin
që më çuan në shkollë
ku duhej të flisja
kurse më vonë: të rropatem t’u ngjaj
të tjerëve, që s’pushonin së foluri
dhe tundnin duar e këmbë
duke me turbulluar me jetën e tyre.

Rudian Zekthi:Treburi d’ale dragostei (Punë dashurie)

M-am trezit din somn, am spus:
cât îi iubești
nimeni nu te iubește.
E treabă de titani dragostea, floare de titani,
ei creează curenți tari de sentimente,
dacă nu ești atât de tare și capabil,
nu te băga deloc în treburile dragostei –
sau ale donării sentimentelor.
Se lasă dimineața,
dar ție nu ți-e jenă
să ții lumina aprinsă
să mărturisești despre noapte.
Cineva s-a arătat slab,
plutește scârba amestecată cu dor,
cerul oamenilor pe care-i știm
e viața sufletului nostru.
Mai bine te-ai da după idei,
decât să blestemi
când nu ți-e dor.


Adonis: Mbijetimi i Kartagjenës

Në të dukshme, Luan Starova vëzhgon të padukshmen. Duke udhëtuar, ai i prek kufijtë e vendqëndrimit.
Guri, varri, vala, anija, pragu, libri: këto elemente të cilat e përbëjnë, bashkë me elemente të tjera, indin konkret të jetës sonë të përditshme, në poezinë e tij paraqiten si shenja hutimi, pasigurie, shtruarje pyetjesh. Del sheshit, kur lexohet thellë e thellë ky ind, se tek ai e gjejmë vetëm mungesën. Megjithatë, nga ai gufon drita që e nxit njeriun ta zhdukë distancën që e ndan nga gjithësia dhe të shkrihet në të.
Cila, prandaj, është më e vërtetë: e dukshmja apo e padukshmja?
Në përpjekjen ose orvatjen për t’i gjetur një përgjigje kësaj pyetjeje, mishërohet fryma tragjike e ekzistencës dhe e poezisë njëherësh.
E ekzistencës, ngase ajo shfaqet në esencën e saj, të brishtë dhe kalimtare. E poezisë, ngase fjala nuk mund ta përfshijë sendin dhe, aq sa ajo përparon në zbulimin, ec përpara edhe në një shtesë të fshehtësisë dhe të dykuptimësisë.
Kështu, prania na kthen gjithnjë në mungesë, dhe anasjelltas.
Dialektikë e pashmangshme: nga alkimia e të dukshmes distilohet eliksiri i të padukshmes. Duke e shijuar këtë eliksir, ne e shijojmë vetë tragjiken e pranisë sonë.

Rando Devole: Romani ”Bolero”

Pavarësisht se rrëfimtari e deklaron që në fillim se romani nuk do të jetë narrativë e një aventure, por aventurë narrative, lexuesi mezi pret të mësojë se ç’i ndodh atij tipit rreth të tridhjetave, që zbret shkallët e stacionit të metrosë së New York-ut, tek kryqëzimi i avenysë së 7-të dhe rrugës 40 në Manhattan, por që i zhytur në leximin e gazetës nuk ia vë veshin njoftimit për aksidentin e ndodhur diku në Brooklyn.[1].
Lexuesi i romanit “Bolero” të Ardian Vehbiut (Dudaj, 2015), nuk e di se po fillon një aventurë të re në krahët e tekstit, një udhëtim sa të njohur aq edhe ekzotik, sa emocionues aq edhe racional, ku harta nuk është e dhënë një herë e përgjithmonë, por që vizatohet rishtas me shenja të ndryshme, herë familjare e herë misterioze, ku dypërmasiteti klasik ia lë vendin hartës 3D, me tinguj, imazhe, refleksione, referime, përshoqërime, vegime. I flakur në tunelin hapësinor e kohor të narrativës, lexuesi ka mundësinë të eksplorojë universe të panjohura më parë, ose t’i shikojë me sy tjetër, edhe pse gjendet, së bashku me personazhin kryesor, brenda metrosë së New York-ut.

Ka shumë muzikë në roman. E jo vetëm tek titulli i huazuar nga vepra e njohur e Ravelit[2]. Muzikën e dëgjon dhe e ndjen gjatë gjithë leximit; rrjedh natyrshëm jo vetëm nga struktura e gjuha e romanit, me variacionet e veta që prekin si ritmin ashtu edhe melodinë, por edhe në referimet tekstuale ndaj muzikës klasike e moderne. Kështu, muzika shfaqet fillimisht në trajtën e metaforës, për të shpjeguar konceptin e lakut kohor, si ajo gjilpëra e gramafonit që jep vetëm një segment muzikor, sepse ka ngecur në një brazdë të gërvishtur të diskut prej vinili[3].

Savatie Baștovoi: Dhunti dhe çmime – një dekalog (Haruri și prețuri – un decalog)


Savatie Baştovoi (l. 4 gusht 1976, Kishinjev) është murg ortodoks, eseist, poet dhe romancier rumun.

1. Mos harro se duhet të vdesësh
Kur isha dy vjeç, rashë nga koleshka e lidhur pas kalit, ndërsa babai eci më tutje pa më vënë re. Babai ishte pylltar asokohe dhe ngjarja ndodhi bash te porta e Orikovës. Kur kali u nis, unë rashë mbi dëborë dhe u përzieva me qiellin e bardhë të dimrit. Atëhere pata për herë të parë vegimin e vetmisë dhe të vdekjes. Mbaj mend se isha i veshur me një ca kominoshe të kaltra me kapuç. U ktheva i heshtur në shtëpi, tek nëna, duke u çapitur ngadalë, për t’i dhënë tim eti kohë të më arrinte.

2. Mos harro se duhet të duash
Gjëja më e tmerrshme që mund t’i ndodhë një njeriu është të mos e duan. Por besoj se edhe më e tmerrshme është të mos duash. Gjithmonë e kam pasurt më të lehtë t’i dua njerëzit, të gëzohem kur i shoh. Prandaj s’kam pasur asnjë pengesë për ta kuptuar Ungjillin. Kur bëja ndonjë të pabërë, nëna më thoshte: ”Largomu, nuk dua të të shoh!” Ky ishte për mua ndëshkimi më i hidhur, të cilin e përjetoja si një dëbim nga Parajsa. Shën Isak Siriani thoshte se zjarri i ferrit nuk është gjë tjetër veçse dashuria e humbur, të cilën je i dënuar ta shohësh përjetë.

Arian Leka: F(l)uturizmi shqiptar përballë Futurizmit kanonik- (Realizmi socialist – adventus dhe adventurus mes realizmit dhe i/rrealizmit)


Shkëndia për qëmtimin e Realizmit Socialist dhe praninë e i/rrealizmit brenda corpus-it të tij, i përket vitit 2009. Teksa përktheja për revistën Poeteka një antologji të poetëve futuristë italianë, në 100 vjetorin e shpalljes së Manifestit të lëvizjes avant-gard me shpërfaqje sa artistike aq edhe sociale e politike në angazhimet e veta, u vu në lëvizje ai mekanizëm intuitiv dhe logjik njëherazi, që filloi të vëzhgonte më me kujdes jo vetëm çështjet e cilësimit të realizmit të Realizmit Socialist brenda katalogut të lëvizjeve artistike me bazë realizmin, por veçanërisht çështjet e cilësisë së realizmi të medodës letrare të Realizmit Socialist.
Pjesë e këtyre vëzhgimeve të atëhershme u bënë edhe mitet me sfond të ngjashëm social dhe politik, apo zbulimi i disa vatrave metodologjike e tekstore ku realizmi i Realizmit Socialist shfaqet si variant i realizmit pas modernizmit.
Prej këtej, Realizmi Socialist filloi të gjurmohej si shmangje ndaj realizmit të pretenduar apo më pranë një forme të “realizmit moral”, “subjektivizëm etik” me bazë “quassi-realizmin”, që të nisin drejt termave “realizëm postmodernist” dhe “anti-realizëm”[1]
Prej këtej filloi të bëhet më i dallueshëm fakti se zgjerimi i i/rrealizmit[2] në trup të Realizmit Socialist nxitej nga krijimi i një “forme monarkike” në perceptimin e këtij realiteti, në trashëgimin e një realiteti të vetëm dhe në riprodhimin e po këtij realiteti në forma të shumta, por jo të shumëllojshme që, tekefundit, ishin e njëjta formë e shumëfishuar e një monorealiteti të programuar.

Këtë lloj i/rrealizmi brenda realizmit, filozofi dhe esteti Henry Nelson Goodman e cilëson me termin “versione të botës”, por këtij përcaktimi i bashkëngjiten edhe të tjerë si, “pluralizmin epistemik”[3], të cilët përkufizojnë shumësinë e formave të njohjes, siç e gjejmë të arsyetuar nga studiuesi Evgeny Dobrenko[4].
Të gjitha këto vështrohen të lidhura me atë formë realizmi që ngulmon t’u japë përgjigjeve pyetjeve mbi atë se çfarë ishte në thelb realizmi i prodhuar nga Realizmi Socialist. Ishte ai një gjuhë e re arti apo gjithçka ishte thjesht një iluzion aristik[5]?
Për më tepër, ngjall kureshtje mendimi nëse ishte socializmi si rend, ai qe e krijoi Realizmin Socialist, për të “zbukuruar realitetin” në vendet ku kjo metodë u zbatua apo kishte ndodhur e kundërta, ku vetë Realizmi socialist ishte ai që prodhoi dhe e riprodhoi socializmin, duke i dhënë këtij sistemi utopik statusin e realitetit, siç mund ti jepet formë materiale një ideje?
Engeny Dobrenko sjell argumete se socializmi i vërtetë ka lindur prej artit të Realizmit socialist dhe se ky Realizëm socialist rezultoi institucioni më efektiv sociopolitik i stalinizmit, që edhe e krijoi dhe e ngriti atë në statusin e metodës[6].
Së këtejmi buron edhe pyetja nëse kishte pasurim të formave të pasqyrimit të realitetit nga ana e artistëve të kësaj metode krijuese? Apo gjithçka që ndodhi brenda përvojës totalitare gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, si të Lindje ashtu edhe në Perëndim të Europës, nuk ishte gjë tjetër veçse zbatim i funksionit prej iluzionisti të artit që, duke iu adresuar socializmit, mundësoi fluturime vetiake drejt së ardhmes dhe pritshmërive futuriste, që e zëvendësuan realitetin me një gënjeshtër të parëndësishme estetikisht?
Riprodhimi i shumëfishuar i të njëjtit realitet brenda letërsisë së Realizmit socialist, kishte të bënte jo me toposin, por me logosin, për shkak se poetika mbeti e njëjtë edhe pse harta e vendosjes së narrativës ndryshonte nga njëra vepër në tjetrën dhe nga njëri vend në tjetrin.
Gjuha monolite e mjeteve të të shprehurit çonte drejt absolutizmit të një mono-realiteti që, siç u pa, iu kundërvu formave plurale të shfaqjes, të perceptimit dhe të pasqyrimit. Kjo trashëgimi letrare - monopolin e së cilës në narracion e kishte vetëm shteti - nuk rezultoi të ishte tjetër veçse formë e një monologu. Thënë ndryshe, vendin të një republike me pluralizëm formash, prirjesh e mjetesh letrare, e zuri forma e monarkisë absolute.
Autoriteti suprem ishte ai që ushtronte pushtetin e vet të plotë mbi formën e vetme të lejuar të pasqyrimit të realitetit: atë të realizmit socialist.
Absolutizími i realitetit të vetëm, i ushqeyer nga principe politike, nga frymëzime theo-ideologjike dhe gjykime etike, prodhoi dhe mbajti gjallë një “realitet – mumje”[7], që i takonte njëkohësisht më shumë të ardhmes sesa aktualitetit që, falë letërsisë përjetohej sikur ishte apo, por që ndodhet përtej dhe që iu ofrua masave si një fakt-fiction, përmes letërsisë së Realizmit socialist.
Prania e një forme të këtillë realizmi i krijoi klimë të përshtatshme riaktivizimit të disa llojeve të veçantë të miteve-klishe, të cilat zunë vend edhe në peizazhin e ri letrar shqiptar mes viteve 1949-1989.
Burime të mëhershme konfirmojnë priren të vendosin një rend tjetër në kronologjinë e njohjejes e komunikimit mes letërsisë shqiptare dhe lëvizjeve, shkollave e rrymave të modernizmit. Këto burime zënë fill kemi gjetur në shtypin shqiptar mes viteve ’30-’40 ku, mes të tjerash qëmtuam paragrafë që vënë në dijeni se në Shqipëri dhanëci “kan nisë me hye pak nga pak natyralizmi, verizmi, madje surealizmi, ermetizmi për mos me thanë futurizmi”.[8].
Duke e vëzhguar si luftë për hapësira letrare polemikën mbi modernen në letrat shqiptare mes viteve ’30-’40, kemi ndeshur edhe detaje të tjerë që e pasurojnë panoramën mbi praninë e marrëdhënieve e dijenive mbi rrjedhat kulturore europiane të atyre viteve. I tillë është teksti i Nexhat Hakiut, më pas pjesë e trupit botonjës së redaksisë së revistës letrare “Bota e Re”, por i ndëshkuar më pas, i cili në vitin e fundit të Luftës II shkruan kështu në Bashkimin e Kombit: “Futurizmat, dadaizmat, ermetizmat e tjera kësodore lindin e perndojnë, kurse arti i vërtetë përmes klasikvet, ka lindur dhe ka mbetur përjetë”[9].
Lidhur me shkallën e ndikim-aplikimit të rrymave moderne mbi disa autorë shqiptarë, si për shembull Gaspër Pali, shprehet edhe Kolë Ashta, i cili shkruan: “Sensualizmi, verizmi, realizmi, surealizmi, klasiqizmi, romantiqizmi, ermetizmi, simbolizmi kapërthehen në nji mënyrë të pazgjidhun në shpirtin poetik...”,[10] dhe ku për arsye të njohura, “Rrymat e ndryshme letrare, të cilat i a trazojnë vetdijen, nuk marrin trajtë të préme...”,[11].
Prej kësaj merr vëmendje edhe gjurmimi i mënyrave të tjera, veç atyre të pretenduara, lidhur me zanafillën, ecurinë, vonesat dhe sidomos me trashëgiminë progresiste dhe pozitive letrare të realizmit paraardhës, mbi të cilën u mbështet Realizmi Socialist.
Përmes këtyre priremi të shprehemi e të qartësojmë jo vetëm për zanafillën si importim apo si përshtatje të metodës së Realizmit Socialist për realitetin shqiptar, si dhe jo thjesht mbi kufijëzimet që rrodhën prej tyre, por edhe kufijtë bashkues e ndarës brenda metodës së realizmit socialist, e cila, siç do e vërejmë në kapitujt pasardhës, nuk paraqitet e homogjenizuar në format e saj të drejtimeve lokale.
Po ashtu, dokumentet dhe interpretimet nënvijëzojnë se pavarësisht modelit të “importuar” dhe avancimit të tij drejt “imponimit të modelit lindor” herë bolshevik e herë sipas formatimit të revolucionit kulturor kinez, por edhe gjendjes së gatishmërisë së një pjese jo të vogël të shkrimtarëve për të përqafuar me parapëlqim metodën e realizmit, si alternativën më të mirë në pasqyrimin e realitetit të ri shqiptar, është e nevojshme t’i mëshojmë më fort faktit se realizmi socialist do të hasej me mjaft probleme serioze jo thjesht dhe vetëm në “përshtatshmëri”, por edhe me “depërtueshmëri” në truallin e letërsisë shqipe në rast se nuk do të kishte pasur një traditë pararendëse sado të shkurtër të realizmit letrar që ishte importuar thuajse tërësisht nga Perëndimi.
Argumete mbi çështjen e trashëgimisë, e ndeshim te Sterjo Spasse, i cili shpreh idenë se Realizmi Socialist mund të zhvillohet i mëvetëm, pa mbështetje, pa paraardhje letrare dhe pa pasur fare nevojë për vepra të realizmit kritik.
Në diskutimin e tij me titull Atmosfera letrare, mbajtur në Konferencën e Tretë, të Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë ndeshim argumentin në vijim: “Pas mendimit tim, jo vetëm t’i lëmë për më vonë veprat e realizmit kritik, por e mira e të miravet të mos dalin kurrë vepra letrare të realizmit kritik sot, që kemi metodën e Realizmit Socialist”.[12]
Qasjet e ofruara më herët vihen në funksion të vrojtimit të cilësisë së realizmit brenda letërsisë së Realizmit Socialist, si një mundësi për të vëzhguar shkallën e përfaqësimit të reales brenda metodës, përpikëmërinë dhe madje fetishizmimin në pasqyrimin e realitetit dhe të realiteveve të brendashkruara, të cilat, jo rrallë çuan në daljen nga shtrati i reales dhe i realizmit të mbicilësuar si socialist.
Por edhe pse realja dhe realizmi, si forma të pasqyrimit të realitetit, ushtruan dhe ushtrojnë ndikim në jetën sociale, politike, etike, estetik dhe teologjike, pyetja shtrohet në këtë formë: me ç’mjete e metoda u bë e mundur që Realizmi Socialist, kjo formë e çuditshme e realizmit, u identifikua me realen dhe me të vërtetën, me vetë realitetin, kur të qenit real, si një konceptet qendror në teorinë e Lacan-it, vështrohet si krejt i pamundur[13]?
Kësisoj e kemi veçuar tanimë interesimin për të vëzhguar përballjen realizëm/i-realizëm brenda shtratit të Realizmit socialist, llojin e realizmit që u aplikua dhe sidomos cilësinë e këtij realizmi.
Ndërkaq na mbetet të hetojmë në se të qenit realizëm i cilësuar – socialist – ndikoi mbi thelbin e vetë realizmit? Ky cilësim a e çoi atë realizëm më pranë reales apo e shndërroi në “realizëm spekullativ” në korelacion me universalen,[14] në fotorealizëm dhe në forma të tjera, që ndikuan në transformimin e një letërsie me bazë realiste në një letërsi i-realiste?
Në veprën e tij Languages of Art, studiuesi Nelson Goodman mbron tezën që i njeh arteve jo vetëm kontributin në të kuptuarit e botës, por mbi të gjitha ndihmesën e tyre në “ndërtimit dhe rindërtimin e realiteteve”[15] që përjetojmë. Në këndvështrimin këtij autori i/rrealizmi lidhet me sistemin e përfaqësimit të reales përmes versioneve të botës që pasqyrojmë edhe përmes arteve.



[1] Lidhur me shtjellimin e termave të cilësuar shih: Christine Baron, Manfred Engel Realism/Anti-Realism in 20th-Century Literature. “Rodopi”. 2010.
[2] Termi i/rrealizëm këtu përdoret në kuptimin që filozofë si Nelson Goodman adresonin për të treguar mënyrat specifike të jo/realitetit. Termi i/rrealizëm në rastin tonë, nuk i referohet post-realistëve si Donald Barthelme apo krijuesit e “fictionit të ri”, të cilën pohonin se të gjitha format e shkrimit mund të ofronin vetëm versionet e veçanta të realitetit më fort se sesa përshkrimet e njëmendta të tij.
[3] Nelson Goodman, Languages of Art, Languages of Art: An Approach to a Theory of Symbols, “Hackett Publishing Company”. Indianapolis, 1976.
[4] Shih Evgeny Dobrenko Political Economy of Socialist Realism, kreun “Socialism as Will and Representation”. “Yale University Press”, 2007.
[5] Ernst Gombrich, Art and Illusion, Princeton University Press. 2000.
[6] Evgeny Dobrenko, vepër e cituar.
[7] Rreth metaforës së mumjes dhe muzeut si meta-realitet shih: Vladislav Todorov, Red Square, Black Square: Organon for Revolutionary Imagination, “State University of New York Press”, New York, 1995, f.5.
[8] Bala, M. A kemi nji dram modern shqiptar, “Kultura Islame”, 7, 1942. Faqe f. 214-217.
[9] Aldër, Letërsija kombtare. “Bashkimi i Kombit”, Tiranë, 1944, 27 Gusht, f. 3.
[10] Ashta K., Vdekja e nji letrari të ri: Gaspër Pali, “Tempo”, Nr. 20. Milano, 1942, f. 28.
[11] Po aty.
[12] Shih Sterio Spase, Atmosfera letrare, Konferenca e Tretë, Lidhja e Shkrimtarëve të Shqipërisë, Tiranë 1950.
[13] Mbi pamundësinë e të qenit real shih për më gjerë Shoshana Felman, Jacques Lacan and the Adventure of Insight: Psychoanalysis in Contemporary Culture. “Cambridge: Harvard University Press”, 1987; si edhe Jacques Lacan, Critical Evaluations in Cultural Theory. “Routledge”, New York, 2003.
[14] Zupanćić, A., Realism in Psychoanalysis, in Lacan and philosophy: The new generation, re.press Melbourne 2014, pg. 21-34, (cituar sipas Alenka Zupanćić (Meillassoux 2008).
[15] Shih Nelson Goodman Languages of Art, “Goodman”, 1976 dhe Ways of Worldmaking, “Hackett”, Indianapolis, 1978.

Shën Siluan Atoniti: ”Sprovat” dhe “dekoratat” e oshënarit („Întăriturile” și „decorațiile” monahului)


Oshënari mendon për ligjin e Zotit nateditë; gjithashtu, ai çon ditenatë një lufte të paprerë me jo-mikun. Ai duhet të mposhtë shtatë sprova (të fitojë shtatë forcime):

E para – të ndërpresë vullnetin e vet.

E dyta – t’i dorëzohet dëgjesës së plakut të vet (prijësit shpirtëror).

E treta – ta thajë veten për hir të Zotit.

E katërta – ta dojë varfërinë.

E pesta – të mposhtë dashurinë ndaj vetes.

E gjashta – të përunjësohet.

E shtata – t’ia dorëzoje shpirtin e vet Zotit, pra të lerë gjithçka në vullnetin e Zotit.

Ingmar Bergman: The Magic Lantern (“Llampa magjike” – Fragmente)

Ernst Ingmar Bergman (14 korrik 1918, Uppsala - 30 korrik 2007, ishulli Fårö, Suedi) njëri nga regjisorët më të shquar të të gjitha kohërave, u lind në familjen e priftit luteran me prejardhje daneze Erik Bergman, - që u bë më vonë kapelan i Mbretit të Suedisë, - dhe Karinit (ish Åkerblom).
Bergmani ndoqi Shkollën e Lartë të Stokholmit dhe disa kurse letërsie në Universitetin e Stokholmit, por i ndërpreu, sepse, siç e dëshmon vetë: “iu përkushtua filmit”.
Pasi drejton për disa vjet teatrin Shtetëror të Helsingborgut, Bergmani bëhet i njohur botërisht me filmin “Vula e shtatë” (Det Sjunde inseglet, 1956), i cili hap serinë e disa kryeveprave, si "Manaferrat e egra" ("Smultronstallet"), “Pranvera e virgjëreshës” (Jungfrukällan, 1959), "Përmes një qelqi të errët", 1961.
Mes viteve 1963 dhe 1966 Bergmani është drejtor i Teatrit Mbretëror Shtetëror të Stokholmit. Filmat e kësaj periudhe, "Persona" (1966) me Liv Ullmann-in dhe Bibi Andresson-in në rolet kryesore, "Pasioni i Annës" (1969), "Prekja" (1970) apo "Britma dhe pëshpëritje" (1972), frymëzohen kryesisht nga nëna e regjisorit dhe çmohen për thellësinë dhe befasinë e vëzhgimeve e të mënyrave të xhirimit. Bergmani  vijon me filma televizivë, si "Skena nga një martesë" (1974) dhe "Ballë për ballë" (1976), që shfaqen edhe në kinema.
Për një kohë, Bergmani largohet nga Suedia dhe vendoset në Gjermani.
Në vitin 1982 mbaron së xhiruari kryeveprën autobiografike "Fanny dhe Alexander-i", që fiton Çmimin Oskar si filmi më i mirë i huaj. Pas kësaj arritjeje, Bergmani përqëndrohet në veprimtarinë si skenarist, regjisor teatri dhe shkrimtar.
Ingmar Bergmani ndërroi jetë në gjumë, në shtëpinë e tij në Fårö, më 30 korrik 2007, dhe u varros më 18 gusht të po atij viti.

“Llampa magjike” (Lanterna magica), botuar në vitin 1987, cilësuar nga Roland Barthes si “një autobiografi që ndruhet ta quajë veten roman” përshkruan me një forcë të jashtëzakonshme etapa nga jeta e Bergmanit, qysh nga fëminia e deri pasi u tërhoq të jetonte i vetmuar në ishullin Fårö. Mundimet e prindërve dhe të miqve, pesë martesa, nëntë fëmijë, pengesa e arritje të paharrueshme, mërgime e kthime, dështime, smira, adhurime të skajshme e humbje njerëzish të shtrenjtë – gjithçka përshkruhet si nga një kamerë, brenda së cilës drithëron një shpirt i vetmuar që nuk gjeti për asnjë çast paqe të mirëfilltë përveçse në art.
Për nga thellësia e vëzhgimeve, çiltërsia, humori, vetoironia, tematika dhe përkushtimi me të cilën trajton disa nga temat e përhershme të jetës, libri është një kryevepër letrare që do të duhet t’i jepet sa më shpejt edhe lexuesit shqiptar.

Dino Buzzati: Veza

Në kopshtin e Vilës Mbretërore, kryqi Vjollcë Ndërkombëtar do të organizonte gjuetinë e madhe të vezës për fëmijët nën 12 vjeç. Bileta 20 mijë lireta.
Vezët fshiheshin nën disa grumbuj fieresh, pastaj jepej sinjali i nisjes dhe të gjitha vezët që arrinte të gjente një fëmijë, ishin të tijat. Vezë me përmasa dhe lloje nga më të ndryshmet. Prej çokollate, prej metali, prej kartoni. Kishte dhe nga ato me lodra shumë të bukura brenda.
Xhilda Sozo, kameriere me orë, dëgjoi të flitej për këtë gjueti në shtëpinë Zernota ku punonte. Zonja Zernota do t’i çonte të katër fëmijët e saj atje. Që të gjithë bashkë kushtonin 80 mijë lireta.
Xhilda Sozo, 25 vjeç, as e bukur, as e shëmtuar, e vogël, e imët, fytyrëmprehtë, plot vullnet, por edhe me dëshira të ndrydhura – dhe me një vajzë 4-vjeçare, një krijesë e hijshme pa mbiemër atëror, eh – mendoi që ta çonte dhe ajo vajzën e saj atje.
Ditën e gjuetisë, e veshi Antonelën e saj me mantelin e ri dhe kapelën e kashtës, që e bënin të dukej njësoj si vajzat e zotërinjve.
Ndërsa Xhilda nuk mund t’i ngjante një zonje: rrobat i kishte tepër të vjetra. Por i lindi ideja për diçka tjetër; gjeti një lloj skufjeje, u rregullua pak a shumë si infermiere dhe po të mos e shihje me vëmendje, fare mirë mund ta merrje për një dado moderne, nga ato që kanë diplomën e Gjenevës ose të Noshatelit.

Veronica D. Niculescu: Njeriu, të cilin e pret në shtëpi një kanarinë (Omul pe care-l aşteaptă acasă un canar)

Veronica D. Niculescu (l. 4 maj 1968, Pitești, Rumani) prozatore dhe përkthyese e njohur rumune, autore e disa romaneve dhe vëllimeve me tregime.

Do të doja të shihja një herë në lajme, një herë të vetme, se si nga shumë viktimat e një aksidenti automobilistik, zgjidhet të vihet nën lupë e të shtrydhë lotë një njeri që s’ka fëmijë në shtëpi. Një njeri që ka në shtëpi një qen. Një njeri që ka në shtëpi një derrkuc Guineje. Një kanarinë. Një lule në parmak. Ose, edhe më mirë: një njeri të cilin nuk e pret askush askurrë. Nuk e pret as të gjallë, nuk do ta presë as të vdekur. Njeriu që s’do të jetë kurrë i denjë për një tregim. Njeriu që s’ngre peshë.
I shkruaj këto në mbrëmje, pasi shoh televizorin, pastaj pyes: po vallë jo për këtë ekziston letërsia? Që të shkruash:

Njeriu, të cilin e pret në shtëpi një kanarinë

Do ta përfytyrojmë atë njeri. Do të zgjedhim një njeri mes atyre që s’bien në sy, si unë e si ti, aq të rëndomtë, saqë nga largësia ku ndodhemi nuk shquhet veçse një ravijëzim i paqartë, një trajtë e vagët, me puls. Me mendjen tek përshkrimi, do të joshemi të përdorim, - duke u larguar me kujdes nga emisionet e lajmeve, - dy tipare të huajtura nga një libër, sepse na pëlqejnë aq shumë dhe se u përshtaten tani, për gjithmonë, të gjorëve që do të vdesin: mbase dikur pat kënduar me violinë dhe pat pasur një mi të bardhë. Por do ta mbajmë veten. Do të mjaftohemi vetëm me: ky njeri ka në shtëpi një kanarinë.

Ndue Ukaj: Pasqyra e një gjenerali


Në qytetin verior Sh, rrëzë maleve të larta që preknin qiellin kaltërosh, e përtej brigjeve të lumit, me një pamje përrallore, shtrihej fshati Lekë. Mu aty, në një lartësi të dukshme për çdo sy kalimtari, si shkëmb i thepisur, rrinte një shtëpi e vjetër, aq e vjetër, sa s’mbahej mend. Askush s’e dinte saktësisht vjetërsinë e saj. S’dihej kush e kishte ndërtuar, e ma pak, pronë e kujt qe. Prej kur mbahej mend, shtëpia ruante të pandryshuar një ngjyrë të frikshme, si ngjyrë dheu. E tillë çfarë ishte, ajo i kishte gjitha karakteristikat e një shtëpi misterioze.
E kjo s’ishte e tëra në lidhej me historinë e asaj shtëpie, sepse ajo që e bënte atë ma të ankthshme ishte diçka që ndodhej brenda saj. Ishte një pasqyrë, nga e cila shihej e gjithë shtëpia, madje edhe skutat ma të fshehta, ndonëse ajo ishte e vendosur në hyrje të ngrehinës disakatëshe, me shumë dhoma si labirinte. Përtej pasqyrës, ndodhej një korridor dhe disa dyer të mëdha, mirëpo, sipas rrëfimeve, askush deri me sot s’kishte arritur të kalonte matanë pasqyrës.

Bogdan Munteanu: Palltoja (Paltonul)


Bogdan Munteanu, lindur më 28 prill 1979 në Arad të Rumanisë, jeton në Timishoara, autor i tre vëllimeve me tregime (Vals mbi fije merimangash, 2010; Mirë se të humba, Incognito!, 2011 dhe Harrove të qeshësh, 2016).

   

Rri si hajvan para shtëpisë së Xhixhit, mbështjellë me pallton e tij të re. Është dhjetor, ftohtë, fryn era.
Tmerr fare.
Xhixhi po vdes dhe unë duhet të gjej një mijë lei*.
Si dreqin t’ia prish qejfin? Po vdes! Dhe s’i kam ato të holla, nga t’i nxjerr kur s’i kam? Flas edhe me vete në rrugë. Mjaft, qepe, qetësohu!
Nuk shkon. Dua t’ia dal mbanë, ta heq nga mendja këtë vizitë të çmendur, të bërtas, t’i ulërij dikujt. I telefonoj sime shoqeje. Telefoni, Laura, kështu. Ah, ia qif...! S’paskam kredi! S’kam punë, s’kam asgjë. Vetëm borxhe, kaq. Mor, Xhixhi, mor, ç’po më bën ti mua?

E njoh Xhixhin që kur isha një pëllëmbë. Banonte në pallatin B11, ndërsa unë sapo isha shpërngulur në B12. Plot dy javë ndenja mbyllur në shtëpi derisa mora guximin të dal. E kisha parë përditë Xhixhin nga dritarja, ishte më i madh e më i shëndoshë se bashkëmoshatarët dhe i rrihte të gjithë, po të mos i vinte për mbarë ndonjë gjë. Një ditë e mora zemrën ndër dhëmbë, si i thonë, dhe dola në rrugicë. Asnjë s’ma vari, me përjashtim të bullafiqit. Erdhi si plumbi tek unë. Dridhesha, nuk dija si qe puna. I pëlqeja, i kisha hyrë në zemër, ashtu papritmas, apo vetëm qe kurreshtar? Ky osh’ pallati im, hungëroi dhe më shtyu me gish në bark. Ti ç’kërkon këtu? Belbëzova se sapo jam vendosur aty dhe s’kisha ku të dilja. Nuk i erdhi për mbarë. Më vështroi vëngër, m’u avit dhe më gromësiu në fytyrë. Kjo më shpëtoi! Kisha marrë pjesë në qindra gara gromësimash me çetën e dikurshme të shokëve, para se të vija në qytet, dhe mund të gromësija në çdo lloj mënyre e në çdo kohë. U tërhoqa një hap mbrapa, thitha ajër mirë dhe lëshova më të përbindshmen gromësimë të jetës sime, me të cilën i magjepsa Xhixhin dhe të tjerët. Në fillim u ngurosën, sikur të kishin dëgjuar ndonjë dinozaur. Pastaj ia plasën së qeshurës sa iu shtrembëruan këmbët. Bëj edhe një herë, edhe një herë, e edhe një herë – më mbajtën ashtu nuk di sa kohë, gajaseshin së qeshuri pas çdo gromësime dhe më luteshin edhe një, edhe një, e fundit! Nuk më nxinin lëkurët nga gëzimi! Xhixhi më mori menjëherë nën flatrat e tij mbrojtëse. Kush krruhej me mua, krruhej me Xhixhin. Duhej vetëm të gromësija kur i tekej dhe kish qejf ai. Një ujdi që më vinte mrekullisht për mbarë. Futboll, cingla, zara, të fshehta të vogla, bixhoz, pastaj pije, femra, sërish të fshehta, më të mëdha – një miqësi që s’kish si prishej.

Elvira Dones: "Căutați-mă la gunoaie..."

Elvira Dones: "Căutați-mă la gunoaie..."

Mariklena Niço: “Cipa e hollë e dritës që na bëhet lëkurë”

Cipa e hollë e dritës që na bëhet lëkurë” - Bisedë me poeten Mariklena Niço

Ardian Vehbiu: “Lëkundemi, si lavjerrës, midis adhurimit jo-kritik dhe idolatrisë nga njëra anë dhe harresës së plotë, nga ana tjetër”

Lëkundemi, si lavjerrës, midis adhurimit jo-kritik dhe idolatrisë nga njëra anë dhe harresës së plotë, nga ana tjetër” - Bisedë me shkrimtarin Ardian Vehbiu

Jeton Neziraj: “Në thelb, teatri mund dhe duhet të jetë edhe argëtues, por duhet para së gjithash të jetë edhe një përvojë „e dhimbshme” për publikun”.

Në thelb, teatri mund dhe duhet të jetë edhe argëtues, por duhet para së gjithash të jetë edhe një përvojë „e dhimbshme” për publikun”. - Bisedë me shkrimtarin Jeton Neziraj

Despre lumea lui Panait Istrati și nu numai... – convorbire cu cercetătorul Zamfir Bălan


Zamfir Bălan este Cercetător ştiinţific I. De-a lungul timpului s-a ocupat de cercetarea manuscriselor aflate în fondul caselor memoriale „Panait Istrati" şi „D. P. Perpessicius", din Brăila; de editarea operei bilingve a lui Panait Istrati (franceză-română), stabilire text, confruntare manuscrise, redactarea notelor şi a studiilor introductive. Ca profesor ascociat, conf. univ. dr., a predat la Universitatea „Constantin Brâncoveanu” din Piteşti, Facultatea de Științe Juridice, Administrative si ale Comunicării, cursuri de Semiotică și Retorică, Cultură și civilizație contemporană, Retorică și teoria argumentării. La Universitatea „Dunărea de Jos” din Galați, la Facultatea de Litere, a predat Teoria literaturii și Poetică. Este Doctor în științe filologice. Cărți și îngrijire ediții: 17. Articole: 47

Revista Haemus: Stimate Domnule Bălan; apariția în limba albaneză a ”Kirei Kiralina„, la 80 de ani de la plecarea lui Istrati spre o lume mai înțelegătoare, ne îndreptățește să vă adresăm câteva întrebări, Dumneavoastră fiind unul dintre cei mai buni cunoscători ai operei și vieții lui Istrati nu doar la nivel național. Ce înseamnă o nouă apariție din opera istratiană, mai ales într-o limbă străveche și rară ca albaneza?

Zamfir Bălan: O nouă traducere a operei istratiene nu poate fi decât o nouă poartă, o nouă deschidere spre universalitate. Panait Istrati este printre puținii scriitori din lume care s-au bucurat de traducerea operei lor într-un număr foarte mare de limbi, încă din timpul vieții. La cele aproape treizeci de traduceri antume s-au adăugat multe altele, după moartea scriitorului. Iată, a venit rândul culturii albaneze să și-l apropie pe Panait Istrati, prin intermediul traducerii semnate de Kopi Kycyku, un foarte bun cunoscător al literaturii române, om de mare cultură, el însuși scriitor.