Anar
Dashi i bardhë – dashi i zi
(Përralla utopike dhe antiutopike)
PËRRALLA E PARË
... Dhe atëhere u shfaqën deshinjtë e kapërthyer në luftë: njëri i bardhë, ndërsa tjetri i zi. Dashi i bardhë e detyroi t’ia mbathte me të katra dashin e zi. Ti hipja dashit të bardhë dhe në çastin që do të ndodhesh sipër tij, ke për t’ia behur në dritën e ditës. E, në ia hipsh dashit të zi, ke për të mbërritur në perandorinë e errësirës...
Përralla me Melik-Mamedin
Melik Mamedli u zgjua nën tingujt e himnit shtetëror, a, më saktë, nuk u zgjua mirëfilli, por vetëm i ndjeu tingujt në një gjendje gjysmëzgjimi. Sa herë që shkonte për të fjetur, e vintetreguesin e kohës të kompjuterit në orën e mëngjezit, kur transmetohej himni dhe çdo mëngjez ngrihej njëheresh me notat solemne, por sot, diçka e çuditshme, i ndodhur në gjendje gjysmëzgjimi, u përfshi nga një ndjenjë gëzimi të veçantë. Përse, vallë, tingujt e melodisë që dëgjonte përditë, po i sillnin tani një kënaqësi të jashtëzakonshme? Dhe, pa u shkëputur tërësisht nga gjendja e përgjumjes, e nuhati shkakun: vetëm sot është dita e kremtimit të Nevruzit, dhe ai duhej ta përjetonte këtë ditë, si gjithë vendi, me një ndjeshmëri të thellë, me haré, me besim krenar dhe me bekim. Dhe, gjith duke qënë ashtu, i pazgjuar përfundimisht, po mendonte: mos ji kaq mosmirënjohës, mos vallë ti, në këta vitet e fundit, ditë e natë, nuk ke pasur, si gjithë të tjerët, të njëjtën ndjesi euforie parajsore?...
Shkurt fjala, ishte koha të ngrihej dhe, me vrrull, kërceu nga shtrati. Dhe e dëgjoi himnin gjer në fund, duke ndenjur gatitu, siç e kishte bërë tanimë zakon.
Melik e dinte se në çaste të tilla, me të njëjtën ndjenjë atdhetare, ky himn, i transmetuar nga të dymbëdhjetë kanalet e radios e të televizionit, dëgjohet nga miliona njerëz, që nga Derbenti deri në Hamadan, nga Vazyhu deri në Kazvin.
Natyrisht që e kishte vënë marrësin e kompjuterit në valën e e kanalit televiziv “Çagdaş”[1], ku punonte prej mbi tridhjetë vitesh si komentator dhe regjisor-skenarist. Kanali në fjalë u jepte përparësi programeve kulturore. Kanale të tjerë, megjithë përpjekjet për universalizim, i mëshonin më fort një tematike të caktuar.
I vetmi kanal shtetëror, „+AZRT” bënte çmos të pasqyronte, sa më shumë që të ishte e mundur, jetën e republikës dhe ngjarjet ndërkombëtare. Gjithsesi, televizionet private, kishin orientime të mirëdallueshme, për rrjedhojë edhe publikun përkatës.
“Turan” jepte, në radhë të parë, emisione për botën turke, “Hazar” dhe “Apşeron” - për Bakunë dhe krahinat fqinje; „Araz” ia kushtonte emisionet kryesore Azerbaixhanit të Jugut; „Ulduz”, kanal i parapëlqyer nga të rinjtë, tërhiqte ndryshimin e nesërm të vendit përmes muzikës, programe sportive dhe show zbavitëse; „Hilal” rrokte eterin kryesisht me debate fetare kushtuar historisë së Islamit, shpjegimit të Shkrimit të Shenjtë të Kuranit, jetës së profetëve, imamëve dhe teologëve… Problemet e etnografisë, folklorit, trashëgimisë kulturore, zakoneve të hershme dhe traditave, përbënin shqetësimet e dorës së parë të „Nevruzit”; „Edinstvo” ishte i prirur drejt auditorit të jashtëm dhe pakicave kombëtare të republikës; „Savalan” „fliste” dhe transmetonte nga Tebrizi, „Kianaz” – nga Ghiangi…
Melik Mamedli, një gazetar dhe regjisor i televizionit, i njohur në mbarë vendin, kërkohej me ngulm nga të gjitha kanalet, por ai parapëlqeu „Çagdaş”-in. Joshja dhe familjarizimi i publikut me thesarin e kulturës kombëtare dhe botërore, me vlerat e letërsisë dhe të artit universal, u bënë kredoja e jetës së tij.
Sidoqë Meliku merrte shpesh ftesa nga partitë politike të vendit, nuk pranoi asnjërën syresh, me një fjalë nuk u fut në politikë. Ishte thellësisht i bindur se tashmë, njëherazi me realizimin e integritetit historik-territorial të Azerbaixhanit, me zgjidhjen thuajse të të gjitha problemeve sociale, ekonomike dhe ideologjike, marrja me politikë është, në një farë mënyre, një hobby i këndshëm, si puna e aerobikës, e mbledhjes së pullave të postës apo e fluturave.
Dhe vërtet, pas lojës së ndukjes së litarit nga të djathtët e nga të majtët, kur, përmes fronmëzimit të afarizmit dhe përçmimit burokratik ndaj vlerave kombëtare, mbisundoi elektorati i forcave “të djathta”, ndërsa më pas, në kohën e lulëzimit shkretues të korrupsionit, e pasurimit përrallor të disave dhe të varfërimit të të tjerëve, tonin e jepte propaganda “e majtë”, të gjitha këto probleme u lanë mënjanë njëherë e mirë dhe shumica e zgjedhësve dukej se po votonin për partitë e djathta ose për partitë e majta sipas një zakoni tradicional, sipas një inercie të simpative dhe preferencave, të trashëguar nga prindërit.
Në Milli Megilis ishin të përfaqësuara pesë parti: dy me orientim të djathtë, dy të majta dhe një e qëndrës. Partitë e djathta nxirrnin përpara kryesisht vlerat kombëtare, idetë e turqizmit, mbronin me përkushtim ekonominë e tregut; partitë e majta militonin për barazinë sociale, duke u mbështetur në radhë të parë te klasa puntore, ndërsa centristët, duke pranuar vlera të caktuara të të parëve dhe të të dytëve, mund të thuhet se zinin një pozicion pajtues. Tani në fuqi gjendej një qeveri e koalicionit e formuar nga centristë dhe të pavarur, pra deputetë paparti.
Por, a ia vlen, vallë, barra qiranë që, në këtë ditë feste, me diell bujar, të kujtojmë çështjet politike?
Meliku, në mënyrë autokritike, tundi kokën.
Ngjarjet politike nukj u hynin pothuajse aspak në qese qytetarëve të republikës lulëzuese, pas zbulimit të rezervave të reja në det të naftës e të gazeve natyrore, pas vënies në shfrytëzim të dy tubacioneve të naftës, përveç tubacionit Baku-Geihan, që sjellin dividende të qëndrueshme; të gjitha këto mundësuan shtimin e fitimit për çdo banor të popullsisë së lumtur, madje deri në një mijë “gjelbëroshë”[2]!
Tani Azerbaixhani, për nga niveli i jetesës i popullsisë, i la pas Emiratet Arabe, ndërsa për nga shkalla e zhvillimit të ekonomisë dhe kulturës u rreshtua krahas vendeve më të zhvilluara perëndimore. Në dy vitet e fundit ndihma mjekësore, arsimi i mesëm dhe i lartë dhe shërbimet komunale u bënë falas, transporti i përbashkët (me përjashtim të taksive), gjithashtu është falas, ndërsa për bukën nuk duhet të paguash asgjë.
Ngjarjet e përgjakshme në Karabak dhe rrënimi ekonomik u zhdukën e u takojnë së kaluarës, duke u shndrruar në kujtime. Me që ra fjala, mbrëmë Malikun e mori në telefon nga Shusha i biri, që ndërton teleferikun nga Gidar-diuziu deri në masivin pyjor Tophan. Sikur është zbehur zakoni i kalimit të Novruzit[3] bashkë me familjen. Të paktën kësaj here nuk mund të bëhet gjë. Beireku ndodhet në Shusha, e shhoqja, Aiperi, është duke përgatitur një shfaqje në Tebriz, ndërsa e bija, Burla, pom ban leksione në Kerkuk…
Gjatë bisedës telefonike të djeshme, Beireku i dha t’et një lajm të gëzueshëm: pjesët e rrugës nga Mali Kirs deri në Garb-pillekan dhe në zonën e masivit Tophan, sidhe ngrehina e njohur me emrin „Streha e Ibrahim kanit”, tanimë kanë përfunduar. Mbetej ende për t’u bërë lidhja midis të dy traseve: edhe kjo do të kryhej brenda një muaji. U lumtë atyre të Mingeçaurit që patën prodhuar vagonë të shkëlqyeshëm, aq sa ka ënda t’i këqyrësh. Tash e tutje, sipas pohimeve të të birit, turistët që do të shkojnë në verë në pyjet piktoreske të Isa-bulagi, do të „fluturojnë” me teleferik mbi lumin Gargar. Beireku kish fantazi. Para disa vitesh, kur i erdhi ideja për teleferikun, askush nuk ia vuri veshin, por, ja që ëndrra u përmbush… Tani i vlonte përbrenda dëshira për të ndërtuar një teleferik edhe në Garh gaz.
E pse jo? Gjatë viteve të fundit Shusha është bërë vërtet Meka e turistëve të huaj. Ajri i malit, burimet shëruese, gjahu, alpinizmi… Për më tepër dimri këtu është një parajsë për skiatorët. Monumentet historike… Dyndja e turistëve të ardhur nga të gjitha vendet e botës, është e madhe. Hoteluri me pesë yje, por edhe më të thjeshtë, të ngritur vetëtimthi në Gidar-diuziu, pranë shkëmbit Erim-ghialdi, në Tophan, në pyjet rreth Isa-bulagi, mezi i bëjnë ballë valës së miqve; dhomat duhen porositur shumë kohë para mbërritjes. Një bum i veçantë bie në sx në kohën e festivaleve muzikore vjetore, kushtuar kompozitorit të madh Uzeir Haxhibekov; pjesëmarrësit dhe të ftuarit vendosen jo vetëm në Shusha, por edhe në qytetet fqinj Lacina Agdam, Hoxhiali, Agder, Hankedi, Garabulag….
Në telefon Beireku i foli jo aq për teleferikun, se sa për mënyrën si u kremtua, të mërkurën e fundit, në Shusha, Ahar çershenbe, në vigjilje të Nevruzit. I biri pa për të parën herë Ahar çershenbe në Shusha dhe fliste me frymëzim për garat me kuaj të racës nga Karabaku, për lojën e tejhershme të çovkanëve të Gidar-diuziu, i tregoi për zjarret tradicionale të kampeve që nuk shuheshin deri në mëngjez dhe mbi të cilët fëmijët kërcenin duke dëbuar sëmundjet dhe që lumturia të ishte edhe më e sigurtë, hidhnin në zjarr grushta me dhé; i rrëfeu edhe për fishekzjarret e mrekullueshëm që llapsnin anembanë, për zërat e bukur të këngëtarëve hanende, jehona e të cilëve ushton në male, për këngëtarët e rin „Bilbilët e Karabakut”, që ua kaluan të famshmve hanende, duke fituar çmimin „Hari-Bylbyl”… I biri, pra, ia përshkroi aq bukur dhe me aq frymëzim ato hollësi, saqë Meliku sikur pa sërish të kremtene e Nevruzit në Shusha, ku pat marrë pjesë dy herë.
- Profesorët e Konservatorit „Navvab”[4], mbetën të ngazëllyer, shtoi Beireku.
Pasi u la dhe bëri gjimnastikën e mëngjezit, Melik „hyri” në e-mail-in e kompjuterit.
I kishin ardhur mesazhe të panumurt prej kolegëve nga Turqia, Irani, Rusia, Gjeorgjia, vendet perëndimore…Duke u hedhur një sy të shpejtë teksteve të tyre, zuri të lexonte me vëmendje letrën e së bijës nga kerkuku. Kishin kaluar tashmë dy vjet qyshse Burla jepte gjuhën dhe letërsinë azerbaixhanase në Universitetin „Fizuli” në Irakun e largët: Të dashurit e mi, baba, mama dhe Beirek, ju uroj të gjithëve me rastin e së kremtes së Nevruzit. Të gjithëve, në këtë ditë të ndritshme, ju dëshiroj shëndet të plotë. Ju pata premtuar se sivjet do ta kremtoja Nevruzin bashkë me ju, në Baku, por më vjen keq që nuk ia dola dot mbanë. Nesër shkoj me avion në Urumçi, ku jam ftuar nga kolegët e Universitetit „Mahmud Gaskarla”, dhe që andej do të fluturoj drejt Moskës, për të vazhduar deri në Bahçisaraj, ku do të mbaj disa leksione në Universitetin „Ismail Gasprinski”…
„Sa bredh shejtanja” mendoi Meliku duke buzëqeshur.
… Vuaj pa masë që nuk munda të përfitoj nga pushimet e tanishme „nevruziane”, që të mbërrija në Baku. Ndjej mall të papërshkrueshëm për ju. Shyqyr që komunikojmë sadopak nëinternet! Ta dini që do të mbeteni në zemrën time përgjithmonë. Ju puth me dashuri të gjithëve, Burla.
Meliku mendoi me dhimbje që as Burla njëzeteshtatë vjeçare, as Beireku njëzetepesë vjeçar, nuk kishin krijuar ende familje për t’i lumturuar prindërit me rolin e gjyshërve.
U hodhi vetëtimthi një vështrim site-ve të gazetave me shpresë se do të gjente, mbase, lajme nga jeta kulturore, që mund t’i hynin në punë për programin televiziv. E përditshmja „Eni Gyn” njoftonte për festivalin ndërkombëtar të filmit të vendeve të zonës së Detit Kaspik e të Detit të Zi, që do të zhvillohej në muajin maj në Nabrani…
E pra, një kaleidoskop i tërë, një shpërthim i vërtetë veprimtarish, festivalesh, dekadash, konkursesh, ekspozitash, muzikë, letërsi, kulturë, teatër - përpiqu të shkruash për të gjitha këto, t’i bësh të njohura… Në Gobustan, çdo tre vjet zhvillohen manifestime kushtuar kujtimit të stërgjyshit Gorgud, ndërsa në Mugani çdo dy vjet - lojrat sportive „Kerogllu”[5], në Gange - ditët Nizami, në Nahiçevan, në qëndrën fetare „Azhabi-Kiaf” zhvillohet forumi shkencor ndërkombëtar Islami në Kaukaz, në teatrin në natyrë të Naran-kala shfaqen drama historike, në Shemaha - ditët e poezisë së Vagifit dhe Samed Vurgunit, në Shusha - tubime poetike dhe muzikore (mullah Pahan Vagif, Natevan, Xhabar Kiriaxhi-ogllu), në Gabala - memoriali i Junus Emre[6], në Sheki - shfaqje popullore humoristike; në Lencorani - konkurs këngësh e vallesh, në Mardakian - lexime eseniniane, në Tebriz – java kushtuar mjeshtrit Shahriiar, në Ardebil - simpozium kushtuar veprës së Hatay, në Maraga - mbrëmje të muzikës mugam, në Tovuz, Salian, Tufargan - turnetë Ashug… Të kthesh gjithçka përmbys, ta coptosh djallin më katërsh në daç, t’i biesh murit me kokë, ama medoemos ta transmetosh në eter materialin para se të ta rrëmbejnë kanalet e tjera televizivë…
Gazeta „Oguz”: në Kazan teatri „Rudolf Nuriev” po përgatit një balet sipas Sinfonisë së tretë dhe të koncertit për violinë të Kara Karaevit, nga Parisi është ftuar Roger Dupon, koreograf i njohur për avangardizmin e tij… Në Nebitdag u përurua Muzeu i naftëtarëve azerbaixhanas, pionierë të naftës turkmene, në Moskë ka filluar punimet konferenca shkencore ndërkombëtare „Hapësira shpirtërore euroaziatike dhe marrëdhëniet historike të botës ruso-sllave dhe turko-tartare”… Stamboll: java e filmit gjeorgjian. Gazeta ndjehet e vetëngacmuar: përse nuk ka edhe një javë të filmit azerbaixhanas?
„Işçi çiragi” këmbëngul që qeveria të shpjegojë shkaqet e „ndërtimit me afat të zgjatur” të sanatoriumit për puntorë në Kelbaxhar, duke e mbështetur kritikën e ashpër me deklaratën përkatëse të sindikatave. „Azad Azerbaixhan” boton një parakronikë për ndeshjen e futbollit ndërmjet ekipeve „Boz Gurd” dhe „Puntori” që mbron ngjyrat dhe nderin e partive të së djathtës e të së majtës. „Do të shihni tani se si ekipi i mundur do t’ia hedhë fajin arbitrit”.
Revista „Çinar”: një reportazhmbi përgatitjet për bienalen e artistëve figurativë kaukazianë të „Hei-hel” (në qershor); një fotografi të burimit „Ahmed Xhavad”[7] në rrugën drejt „Hei-hel”-it.
Revista „Türk edi” ka në faqe të parë një fotografi të monumentit të Nazim Hikmetit[8] nga Stambolli dhe fotografi të tjera me ngjyra nga ditët e kulturës talash[9] në Sheki dhe nga krijimtaria popullore lezgine dhe avare e nahiçevanit… „Odlar iurdu”: një korrespondencç prej qytezës së kinematografisë „Karadag” mbi filmimet e studiove „Azerfilm”, „Turanfilm”, „Hazarfilm”, „Gobustanfilm”…
E përjavshmja „Şeitan-bazar”: rrëfenja me spec e thashetheme për yjet e kinemasë, pronarët e vilave buzë detit.
Meliku gjeti kohë të hidhte një vështrim edhe në site-në e sç përjavshmes „Peri-geadu” me horoskopë, magji, çmësyshje, mrekulli, parashikime dhe profeci të njerëzve me aftësi të pazakonta.
„Mor po, mendoi Meliku, edhe në shekullin XIX gjen amatorë për tekste të tillë, madje që besojnë në marrëzi si këto”.
Ja edhe numuri më i freskët pranveror i almanakut „Nëntë” me modën më të fundit. Po përse „nëntë”? Iu kujtua anteti-devizë e shprehjes shpirtërore të almanakut: „Ghezellik-ondur, dogguzu dondur”[10].
Meliku i nguli sytë në site-në „Azerbaigean ogeagi”: në hakendi teatri armen „Şirvanzade” po përgatit vënien në skenë të pjesës Kemancea të Xhalid Mamedkulizade. Po, ia vlen të mbahet mend! Mirë që paskan zgjedhur pikërisht këtë vepër, që përshkohet nga fryma e dashurisë fisnikëruese të njerëzve, që bën thirrje për pajtim e mirëkuptim të ndërsjellë. Është e vërtetë që ngjarjet e shkuara të dhimbshme ende nuk janë shqitur nga kujtesa e njerëzve dhe do t’i trandin edhe për shumë kohë shpirtrat, por tani të drejtat e azerbaixhanasve të kthyer nga Armenia në shtëpitë e tyre të brezpasbrezëshme janë të siguruara dhe, njëheresh, nuk ka më arsye për të rrëmbyer armët e për të shpërthyer një konflikt të ri të armatosur… Tani, lavdi Zotit, krahas sigurimit të të njëjtave të drejta për azerbaixhanasit “gjeorgjianë” dhe rivendosjen e qëndrueshmërisë territoriale të Gjeorgjisë, me plotësimin e kërkesave kulturore dhe ekonomike të të gjitha pakicave kombëtare, në Kaukazin Jugor, si dhe në atë Verior, u vendosën të shumëpriturat paqe dhe stabilitet. Rrjedhojat e bashkëpunimit paqësor nuk vonuan të shfaqeshin, u zhduk tërësisht papunësia, industria njohu ritme të tjera zhvillimi, u pjellorua toka, mori vrrull turizmi. Krejt Kaukazi u shndrrua në një mekë pë turistët. Shoqëria “Udha e mëndafshit” organizoi një itinerar turistik të madhërishëm, “Nga Bajkali gjer në Ballkan”, duke tejkaluar në disa raste sç tepërmi koordinatat e caktuara, duke pasur pikënisje rrënojat Orhon të Mongolisë ose Jakutinë-Saja, për tëmbërritur deri në Republikën e Qipros së Veriut. Nuk u anashkaluan as itineraret turistike për fëmijët. Turistët parapëlqejnë të udhëtojnë më shumë me autobuz ose me tren. Ekspresi “Tre shigjetat” i çon nga Turkmenia Lindore, Alltaj, Kazakistani, Azia Qëndrore, deri në Detin Kaspik, dhe, prej këndej, anijet e fuqishme “Azerbaixhan” dhe “Turkmenistan” marrin trenat, autobuzët dhe i mbartin deri në portin Türkkan”, në afërsi të Bakusë. Udhëtimi vazhdon më tej, për tëmbërritur deri në Turqi nëpër autostradën Baku-Tbilisi-Batumi ose Baku-Hudaferin-Sadarak-Izmir. Që këtu, Evropa ndodhet vetëm një hap larg.
Një tjetër sopershoqëri, “Kaukaztur”, u krijon turistëve mundësinë të soditin bregun e Detit të Zi dhe të Detit Kaspik, të vizitojnë Neftjanie Kamni, të thithin ozonin e maleve krenarë Bakuriani, të çlodhen me pamjen e pllajave alpine të Teberdi, Dombai, të liqenit të mrekullueshëm Gheicea, të luginës Dilixhan...
Nuk mungojnë as suveniret, nga gravurat e mjeshtërve të Kubaçinit dhe qilimat e Kubas, deri në sendet e bakërxhinjve të Laçinit, mëndafshet nga Sheki e objektet e Baskalit.
I hodhi një sy edhe buletinit “Vestnik”. Në Teatrin Dramatik t Shtetit “Mirza Fatali Anunzade” luheshin pjesët e Husein Xhavidit. Në Teatrin Shtetëror të Operës e Baletit “Uzeir Haxhibeili” jepnin shfaqje solistët e teatrit të mirënjohur “La Scala”.
Teatri i mugamëve “Huseingulu Sarab”, nga cikli i koncerteve Shtatë mugamë, do t'u paraqitte spektatorëve mugamet[11] Çargjiah, Seigjiah, Rast. Shur, Baiati-Shiraz, Humajun, Shushter... Teatri “Husein Harablin” do të paraqitte Koriolan të Shekspirit, në interpretimin e mjeshtërve të skenës gjeorgjiane...
Kinema-klubi do t'u jepte dashamirësve të filmit një retrospektivë të kryeveprave të Çaplinit e të Felinit...
Një ngadhnjim, një apoteozë të muzikës do të përbëjnë koncertet e Qëndrës muzikore “Kara Karavaev”, Salla e koncerteve “Niiazi”, Shtçpia e muzikës së dhomës “Fikret Amirov”, Teatri i estradës “Vagif Mustafazade”, por edhe shfaqjet dhe lojrat kombëtare Garavelli, Kilimarasi, Zorhana, Shabih...
Ekspozitat festive përuroheshin në Muzeun e Historisë “Shah Ismail Hatay”, Muzeun e Letërsisë “Nizami”, Galerinë Kombëtare të artit “Sulltan mahommed”, Muzeun e Kulturës Botërore “Haxhi Zehinhalabdin Tagiev”, Muzeun e Artit Bashkëkohor “Sttar Bahlulzade”, Muzeun e Artit të Zbatuar, Muzeun e Ushtrisë “Zia Buniatov”, bibliotekat “Hasanbek Zardabi” dhe “Mikhail Mushfig”...
Meliku u lodh së shtypuri tastat e “bllokut të shënimeve elektronike-kujtesë”; vetëkuptohej se ishte e pamundur të merrje pjesë në të gjitha koncertet: sajoi një plan për bashkëpuntorët e tij, ku dhe kur të shkonin, ndërsa për vete do të gjente kohë të vizitonte medoemos Muzeun e Artit primitiv, që ndodhej në natyrë, në shpatet e Malit Gorgud. Thuhet se ekspozita e muzeut është plotësuar me deshinj e kuaj të skalitur në gur, skulptura të zbuluara në Lerik; ky përbën një botë pa të dytë.Duhet të shkojë që t'i shohë patjetër. Qahet vazhdimisht për mungesë kohe. Ende nuk ka mundur të vizitojë Muzeun e Artit Popullor në Içeri-şeher, ku janë paraqitur prodhime artizanale të argjendarëve, të gdhendësve në dru, të poçarëve, mostra të kaligrafisë së vjetër...
Eh, sa gjëra të dalin duarsh! Dje, bie fjala, në Shtëpinë e Kulturës “Pushkin” u paraqit botimi i ri i Vëllezërve Karamazov. Mirë do të ishte të lexoj përkthimin e ri të romanit të lartpërmendur. Sa keq që nuk munda ta dëgjoja leksionin e fundit të Avram Gubermanit “Traditat e tolerancës fetare në Azerbaixhan” në Qëndrën Hebraike “Akademiku Landau”...
Ishte i ftuar në mbrëmjen poetike kushtuar Hafiz Shirazit, në Shtçpinë e Kulturës të Iranit “Bezhad”, me sa kënaqësi do të kish dëgjuar vargjet e persianit të madh të interpretuara nga artistë iranianë... Mëkat, nuk ia doli mbanë të shkonte as atje.
Ra zilja e videotelefonit. Ngriti dorezën dhe, në ekranin e vogël pa fytyrën e së shoqes. Nuk i shpëtoi gjendja e shqetësuar e saj. Pas fjalëve të zakonshme ngjatjetuese, pas përshëndetjeve të rastit, Meliku e pyeti:
- Më duket sikur nuk je në formë. Përse je kaq e trishtuar?
- E përse u dashka të gëzohem? ia ktheu Aiperi. Në Baku janë vonuar me dekoret. Nuk arritëm ta jepnim shfaqjen për Nevruz...
Ajo ndodhej prej disa javësh në Tebriz, me përgatitjen e operës Kerogli në teatrin “Abdulkadar Maragai”. Dekoret e skenës së Çenlibelit nuk mbërritën në kohë dhe premiera dështoi. Meliku e ndrroi temën e bisedës që ta shkëpuste të shoqen nga mendimet shqetësuese.
- Si po shkon roli i Nigjarit? Keni gjetur ndonjë interpretuese? Në të vërtetë, ai e dinte se kjo çështje ishte zgjidhur ndërkohë.
- Të kam thënë që kemi gjetur. Është studente në Konservatorin “Urmavi”... Përvojën skenike e ka të pakët, por zërin e ka të mirë, të kumbueshëm.
Dhe sërish nuk e përmbajti zemërimin:
- Përse, vallë, duhej të na ndodhte kështu? Gjithçka po na shkonte për bukuri, sipas planit dhe, papritur, na e hodhën. Le po u ishim lutur: të na i dërgoni dekoret me autobuzët e linjës “Gar-at”, por ata, për të kursyer, na i çuan me mjetet e firmës “Diur-at”. Dhe ja ç'na bënë!
Nuk po qetësohej që nuk po qetësohej.
- Mos e vraj kaq mendjen. Çdo e keqe ka edhe të mirën nga pas. Kjo vonesë do të më japë rastin të vij në premierë. Pas një jave më ke në Tebriz…
- Atëhere udhëto me „Gar-at”.
- Kurrsesi jo, nuk kam kohë me transport rrugor. Do të vij me avion. Do t/ia hip në mëngjez dhe do të kthehem në mbrëmje. Më telefonoi Beireku nga Shusha, po punon derrçe atje. Edhe Burla dha shënja jete, po gatitet të shkojë në Urumçi…
- Jam në dijeni. Edhe mua më morën në telefon. Beireku m'i lavdëroi festivalet e Shushas. Edhe këtu Nevruzi u kremtua me bujë. Zjarret e natës në Malin Einal-Zeinal krijuan një spektakël përrallor… Bëra disa skica, ndërsa nesër do të ndizet pishtari mbi kullën e kështjellës Erk…
- E di. Të kujtohet, vitin e kaluar atje përgatitëm një emision televiziv.
- Patjetër më kujtohet. Mirë, i dashur, qofsh shëndoshë. Edhe një herë përshëndetje me rastin e festës. Të puth.
Fytyra e Alpierit në ekran u ndriçua nga një buzëqeshje.
Meliku mori ashensorin, zbriti dhe, duke dalë në oborr, nxori nga xhepi i palltos telekomanda dhe e drejtoi nga dera e garazhit, duke shtypur tastin. Dera u hap. Një tast tjetër çeli derën e automobilit „Geiran”, prodhim i Uzinës së veturave në Sumgait, në bashkëpunim me firmën Fiat. Beireku dhe Aiperi e patën këshilluar me ngulm të blinte një „Maral”, të prodhuar nga uzina e veturave në Gangin, në bashkëpunim me uzinën Ford, por ai e ndau mendjen për „Geiran”-in, shumë më i thjeshtë, por më i manovrueshëm e më i shpejtë, gjë që i përshtatej profesionit të tij të tensionuar prej punonjësi televizioni.
E ndezi motorrin, doli me ndihmën e telekomandës, mbylli derën e garazhit dhe, nga oborri, u kthye në Bulevardin Mohammed Hiibani.
Meliku banonte në një godinë në lagjen e pallateve „Baiat”, që dikur (siç pat lexuar diku) quhej „Kilometri 8”, emërtim i çuditshëm: përse, vallë, kilometri tetë, nga ç'anë do të duhej të fillonte numurimi i kilometrit të tetë? Në përgjithësi, në kohërat e kaluara, ishte në modë përdorimi i numurave pë mikrorajonet (fjalëz kjo nga sfera e „novacioneve” bashkiake) - mikrorajoni i parë, i dytë, i tretë, ejani në radhë! Edhe shtëpizat, të ndërtuara me ngut dhe të vendosura atje me hamendje dhe kishin një pamjeje që Zot na ruaj! (Meliku i pat parë në arkiv, në buletinet e efilmuara të lajmeve).
Solli ndërmend, për krahasim, emërtimet e sotme të rajoneve dhe të lagjeve: Agshar, Gaxhar, Shahsevan, Baiiandur, Borxhali, Zangezur, Igdir… Por, çfarëdo që të thoshe, meliku ndjehej krenar për lagjen e vet „Baiat”, që e cilësonte si më piktoresken e më tërheqsen nga të gjitha. Në shpinë të pallatit me tridhjetë kate, në të cilin banonte, shtrihej lulishtja Garaiazi, ku, mes ligustrave, shpërthente kaskada „Uçan su” (Uji fluturues).
Duke e ngarë makinën me shpejtësi mesatare, mundi të fliste në celular me kolegët e vet në Ankara, Nju Jork, Moskë dhe Teheran. Me ta ishte marrë vesh me kohë që SNN, TRT, „Evrazia” në Moskë dhe „Iran-niov” në Teheran ta blinin videokronikën e kremtimeve të Nevruzit në Azerbaixhan vetëm nga „Çagdaş”, çka përbënte një reklamë të mirë që i sillte të ardhura të majme këtij kanali televiziv. „Kanalet e tjerë do të pëlcasin nga smira” tha Meliku duke qeshur e në çast u vetëcensurua për mburrjen keqdashëse. „Përndryshe as konkurrentët nuk rrinë duarlidhur. Se edhe atyre u pjell mendja…” Shumica e atyre që punonin në televizione të tjera ishin, gjithashtu, profesionistë të dorës së parë. Me shumë sosh kish marrëdhënie miqësore.
Nga Sheshi Hiiabani kaloi në Sheshin Xhanakkala, ku lartohej e madhërishme shtatorja e Mustafa Qemal Ataturkut, pasta e vazhdoi rrugën nëpër Bulevardin Garagoiunllullar, njëri nga të shtatë bulevardet e famshëm të Bakusë. Pas zhvendosjes së uzinave nga Bakuja në rrethinat e kryeqytetit, në rajonin Uç-tepe, Parku i Bregdetit u zgjerua nga Bailovo deri në Zah, duke e „qarkuar” krejt „patkoin” e gjirit, çka e bëri të përfshihej në Guiness Book si bulevardi më i gjatë në botë. Madhështor dhe i hijshëm, bulevardi kryeqytetas Fizuli, zgjatet nga Sheshi Xhafar Xhabardi deri në Rrugën Narimanov. Në këtë zonë, me ndërtesa luksoze dhe hoteluri, mbizotëron Pallati Fizuli, i cili dikur mbante emrin e udhëheqësit të proletariatit botëror, Teatri i Dramës, Teatri i Operës (godinë e re), kinematë „Ainur” e „Dallga”, Teatri Bashkiak „Xhabarli”, një numur befasues galerish arti. Në kryqëzimin e blevardit me rrugët Alibek Husinzade dhe Ahmedbek Agaogllu rrinë pranë e pranë shtatoret e të dy mendimtarëve, shokë lufte, me emrat e të cilëve janë pagëzuar edhe rrugët përkatëse.
Edhe Bulevardi Fizuli, edhe Bulevardi Hazar (ish i Bregdetit), mbrëmjeve ishin aq shumë të ndriçuar, ngjyra-ngjyra, saqë ajo dyndje drite shihej, mbase, deri në qiell, nga anijet kozmike…
Kundruall, Bulevardi Karabak shquhej për hije të rëndë dhe ngjyra të trishta. Në krejt gjatësinë e tij, lartoheshin monumente: tek varri i Dëshmorit të Panjohur - për të nderuar kujtimin e të rënëve në luftimet e Karabakut, - digjej zjarri i përjetshëm, në një skulpturë të zbatuar në trajtën e disa vatrave të stërhershme. Monumenti i tragjedisë në Moxhala, një rënkim i tokës së përvëluar, është ndërtuar në trajtën e disa gërmadhave të trishta, e një togu gurësh të nxirë nga tymi dhe prushi.
Në çdo orë jehon muzika, një fragment nga mugami sinfonik Şur (Vetëdija) i Fikret Akimovit, që i jep memorialit një fuqi mbresëlënëse. Monumenti kushtuar tragjedisë së helikopterit të mitraluar në qiellin e Karabakut, ka një pamje jashtëzakonisht prekëse: përmes një grumbull teneqesh të shformuara, vidash e coprash helike, përshfaqen fytyrat e të vrarëve. E, më në fund, si një lloj kurorëzimi ngushëllues për të gjitha kujtimet e dhimbshme e të hidhura, përballë stacionit të trenit Karabak është ngritur Harku i Triumfit.
Ndër monumentet dhe komplekset e ndryshme përkujtimore, të ngritur vitet e fundit në Baku, Melikut i bënë më shumë përshtypje ato në Bulevardin Karabak, sidhe Monumenti i Qëndresës në Sheshin e Kombit, ku dikur lartohej monumenti i Armatës së 11-të Ushtrisë së Kuqe.
Ata që hyjnë në qytet nga Rruga 20 Janari, mund të shohin pjesën e pasme të një tanku në pozicion sulmi, por, po t'i avitesh, dallon një grup të vogël njerëzish, që, me guxim plot pezm ndalin me duar atë përbindësh të blinduar…Edhe ky ballafaqimtragjik, edhe imazhet e karafilave të kuq të mozaikut, që shënojnë vendet ku dikur janë vrarë njerëz të paarmatosur, janë dhënë gjatë gjithë rrugës, në kujtim të plagëve, ende të pambyllura, të vujatjes popullore.
Nga kinemaja „Azerbaixhan” deri në Teatrin e Kukllave, shtrihet Bulevardi Shtatë Hiret, më i vogli për nga gjatësia, por më i dashuri e më tërheqësi për miqtë e qytetit. Supermarkete të shtrenjtë, Teatri i Modës „Shtatë Hiret”, sallone ekspozitash dhe shumë restorante, në konkurrencë të vazhdueshme. Por, mbi çdo gjë, këtu turistët i befason shatërvani artezian „Shtatë Hiret”. Figurat madhështore të të shtatë bukurive, nga shtatë vende të botës, frymonin mbrëmjeve bashkë me magjinë e lojës së dritave që sikur pluskonin në një vallzim me muzikë për balet të Kara Karaevit. Turistët, sipas një zakoni të përhapur anekënd rruzullit tokësor, hidhnin monedha në pellg, me shpresë që ta vizitojnë sërish Bakunë. Një tjetër pikë joshëse ekzotike, që bie nnë sy, është kulla në Sheshin Xhafar Xhabarlli. Pas prishjes së ish stacionit të trenit Sabunçin, në godinën Sabunçinki u hap Qëndra tregtare dhe kulturore „Arshin mall allan”: çdo ditë, në drekë, në dritaren e kullës shfaqen figurat simpatike prej porcelani të operetës së famshme të Uzeirovit, që përkulen para turistëve të panumurt në shesh.
Bulevardi Araz zë fill nga Sheshi Azerbaixhani i Bashkuar. Një tjetër pikë të ndritshme të kryeqytetit e përfaqëson Stadiumi Selxhuk, që është ribërë tërësisht dhe është zgjeruar jo pak. Përbri këtij, janë vendosur skulpturat e tre udhëheqësve të mëdhenj selxhukë Sulltan Togrull, Allp-Arsllan dhe Melik-shah, të tre hipur mbi kuaj. Në hyrje të stadiumit, në Muzeun e Sportit „Tofik Bahramov”, janë rreshtuar çmime e diploma të panumurta, kupa, dhjetra medalje të arta olimpike dhe shumë medalje sportistësh kampionë kombëtarë. Në të dy anët e sheshit, që mbyllen me hotelet „Savallan” e „Shahdag”, zenë vend shtatoret e dymbëdhjetë burrash të shquar shteti në historinë e Azerbaixhanit: në krahun e majtë - Aranshah, Gevanshir, Këzëll-Arsllan, Shirvanshah Ibrahim, Xhahanshah, Uzun-Hasan, Shah Ismail nga dinastia Sefev; në krahun e djathtë – Nadir-shah Afshar, , sundimtarët e Karabakut Panah-han, Ibrahim-han Gevanshir, Çelebi-han nga Sheki, Fatali-shah, sundimtari i hanatit Kuban, Xhavad-han, sundimtari nga Giangi.
Nga këto dy anë simbolike nis Bulevardi Araz, i kurorëzuar me gjashtë obeliskë, në kujtim të luftës për Pavarësinë e Azerbaixhanit Verior dhe Jugor: obelisku Mashrute përkujton lëvizjen e Sattarhanit në vitet 1905-1906; obelisku 28 Maj - republikën e parë të Azerbaixhanit; obelisku Azadistan - lëvizjen e udhëhequr nga Miiabani; obelisku „21 Azerët” - formimin e qeverisë kombëtare në Azerbaixhanin Jugor, më 1945; obelisku „Viti 1991” - rifitimin e Pavarësisë nga Azerbaixhani Verior e, më në fund, obelisku i Bashkimit - Hudaferin.
Ndërkohë që numuroja këto pika turistike, heroi ynë po i afrohej, me „Geiranin” e vet, Bulevardit Ashugov, i shtati i mirënjohur i kryeqytetit. Çdo mëngjez, në rrugën drejt Televizionit, ndalej aty, e parkonte makinën, shëtiste më këmbë nja gjysëm ore në bulevardin, i cili në të shkuarën quhej Armenikend.
Në hyrje të bulevardit ndodhet një grup shtatoresh, realizuar mbi motivin e poezisë së njohur të Ashug Aleskerit:
Një të enjte te burimi u takuam,
Sytë e saj zemrën ma coptuan,
Vetulla e saj dinake u hepua,
Shtizat në gjoks m'i dërgoi mua.
Ashug, i shtangur te burimi, i magjepsur nga hanëmja e bukur, me sy të mëdhenj e të ndritshëm, që mbush ujë me buki; në gur janë skalitur vargjet e poezisë së famshme të mësipërme.
Duke u endur nëpër bulevard, Meliku lexoi e rilexoi pllakat e gurta me vargje që kujtonin mjeshtrat e sazeve e të baladave.
Ashug Kurbani rilindet nga mjegulla e mesjetës:
Mos e cfilit me ndarje Kurbanin e pikëlluar,
Shih si u kërrus i pangushëlluar.
Gjithçka përtheu ndarja, si pa zë
As vjollcë për të qënë s'takon më.
Karaxhaollani na e bën të njohur trishtimin e vet në shekullin XVIII:
Kam qarë sa më s'bëhet, s'kam qeshur dot në jetë,
Ilaçin kam kërkuar në jetën kaq të shkretë,
Respektin ta kam shfaqur me shpirt e papushim,
Mëshirë ki për mua, ma hiq çdo pezmatim…
…Ti, moj, me gji të bardhë, si malet me dëborë,
Të vdes dëshirë kam me kokën në tënden dorë…
(vijon)
Dashi i bardhë – dashi i zi
(Përralla utopike dhe antiutopike)
PËRRALLA E PARË
... Dhe atëhere u shfaqën deshinjtë e kapërthyer në luftë: njëri i bardhë, ndërsa tjetri i zi. Dashi i bardhë e detyroi t’ia mbathte me të katra dashin e zi. Ti hipja dashit të bardhë dhe në çastin që do të ndodhesh sipër tij, ke për t’ia behur në dritën e ditës. E, në ia hipsh dashit të zi, ke për të mbërritur në perandorinë e errësirës...
Përralla me Melik-Mamedin
Melik Mamedli u zgjua nën tingujt e himnit shtetëror, a, më saktë, nuk u zgjua mirëfilli, por vetëm i ndjeu tingujt në një gjendje gjysmëzgjimi. Sa herë që shkonte për të fjetur, e vintetreguesin e kohës të kompjuterit në orën e mëngjezit, kur transmetohej himni dhe çdo mëngjez ngrihej njëheresh me notat solemne, por sot, diçka e çuditshme, i ndodhur në gjendje gjysmëzgjimi, u përfshi nga një ndjenjë gëzimi të veçantë. Përse, vallë, tingujt e melodisë që dëgjonte përditë, po i sillnin tani një kënaqësi të jashtëzakonshme? Dhe, pa u shkëputur tërësisht nga gjendja e përgjumjes, e nuhati shkakun: vetëm sot është dita e kremtimit të Nevruzit, dhe ai duhej ta përjetonte këtë ditë, si gjithë vendi, me një ndjeshmëri të thellë, me haré, me besim krenar dhe me bekim. Dhe, gjith duke qënë ashtu, i pazgjuar përfundimisht, po mendonte: mos ji kaq mosmirënjohës, mos vallë ti, në këta vitet e fundit, ditë e natë, nuk ke pasur, si gjithë të tjerët, të njëjtën ndjesi euforie parajsore?...
Shkurt fjala, ishte koha të ngrihej dhe, me vrrull, kërceu nga shtrati. Dhe e dëgjoi himnin gjer në fund, duke ndenjur gatitu, siç e kishte bërë tanimë zakon.
Melik e dinte se në çaste të tilla, me të njëjtën ndjenjë atdhetare, ky himn, i transmetuar nga të dymbëdhjetë kanalet e radios e të televizionit, dëgjohet nga miliona njerëz, që nga Derbenti deri në Hamadan, nga Vazyhu deri në Kazvin.
Natyrisht që e kishte vënë marrësin e kompjuterit në valën e e kanalit televiziv “Çagdaş”[1], ku punonte prej mbi tridhjetë vitesh si komentator dhe regjisor-skenarist. Kanali në fjalë u jepte përparësi programeve kulturore. Kanale të tjerë, megjithë përpjekjet për universalizim, i mëshonin më fort një tematike të caktuar.
I vetmi kanal shtetëror, „+AZRT” bënte çmos të pasqyronte, sa më shumë që të ishte e mundur, jetën e republikës dhe ngjarjet ndërkombëtare. Gjithsesi, televizionet private, kishin orientime të mirëdallueshme, për rrjedhojë edhe publikun përkatës.
“Turan” jepte, në radhë të parë, emisione për botën turke, “Hazar” dhe “Apşeron” - për Bakunë dhe krahinat fqinje; „Araz” ia kushtonte emisionet kryesore Azerbaixhanit të Jugut; „Ulduz”, kanal i parapëlqyer nga të rinjtë, tërhiqte ndryshimin e nesërm të vendit përmes muzikës, programe sportive dhe show zbavitëse; „Hilal” rrokte eterin kryesisht me debate fetare kushtuar historisë së Islamit, shpjegimit të Shkrimit të Shenjtë të Kuranit, jetës së profetëve, imamëve dhe teologëve… Problemet e etnografisë, folklorit, trashëgimisë kulturore, zakoneve të hershme dhe traditave, përbënin shqetësimet e dorës së parë të „Nevruzit”; „Edinstvo” ishte i prirur drejt auditorit të jashtëm dhe pakicave kombëtare të republikës; „Savalan” „fliste” dhe transmetonte nga Tebrizi, „Kianaz” – nga Ghiangi…
Melik Mamedli, një gazetar dhe regjisor i televizionit, i njohur në mbarë vendin, kërkohej me ngulm nga të gjitha kanalet, por ai parapëlqeu „Çagdaş”-in. Joshja dhe familjarizimi i publikut me thesarin e kulturës kombëtare dhe botërore, me vlerat e letërsisë dhe të artit universal, u bënë kredoja e jetës së tij.
Sidoqë Meliku merrte shpesh ftesa nga partitë politike të vendit, nuk pranoi asnjërën syresh, me një fjalë nuk u fut në politikë. Ishte thellësisht i bindur se tashmë, njëherazi me realizimin e integritetit historik-territorial të Azerbaixhanit, me zgjidhjen thuajse të të gjitha problemeve sociale, ekonomike dhe ideologjike, marrja me politikë është, në një farë mënyre, një hobby i këndshëm, si puna e aerobikës, e mbledhjes së pullave të postës apo e fluturave.
Dhe vërtet, pas lojës së ndukjes së litarit nga të djathtët e nga të majtët, kur, përmes fronmëzimit të afarizmit dhe përçmimit burokratik ndaj vlerave kombëtare, mbisundoi elektorati i forcave “të djathta”, ndërsa më pas, në kohën e lulëzimit shkretues të korrupsionit, e pasurimit përrallor të disave dhe të varfërimit të të tjerëve, tonin e jepte propaganda “e majtë”, të gjitha këto probleme u lanë mënjanë njëherë e mirë dhe shumica e zgjedhësve dukej se po votonin për partitë e djathta ose për partitë e majta sipas një zakoni tradicional, sipas një inercie të simpative dhe preferencave, të trashëguar nga prindërit.
Në Milli Megilis ishin të përfaqësuara pesë parti: dy me orientim të djathtë, dy të majta dhe një e qëndrës. Partitë e djathta nxirrnin përpara kryesisht vlerat kombëtare, idetë e turqizmit, mbronin me përkushtim ekonominë e tregut; partitë e majta militonin për barazinë sociale, duke u mbështetur në radhë të parë te klasa puntore, ndërsa centristët, duke pranuar vlera të caktuara të të parëve dhe të të dytëve, mund të thuhet se zinin një pozicion pajtues. Tani në fuqi gjendej një qeveri e koalicionit e formuar nga centristë dhe të pavarur, pra deputetë paparti.
Por, a ia vlen, vallë, barra qiranë që, në këtë ditë feste, me diell bujar, të kujtojmë çështjet politike?
Meliku, në mënyrë autokritike, tundi kokën.
Ngjarjet politike nukj u hynin pothuajse aspak në qese qytetarëve të republikës lulëzuese, pas zbulimit të rezervave të reja në det të naftës e të gazeve natyrore, pas vënies në shfrytëzim të dy tubacioneve të naftës, përveç tubacionit Baku-Geihan, që sjellin dividende të qëndrueshme; të gjitha këto mundësuan shtimin e fitimit për çdo banor të popullsisë së lumtur, madje deri në një mijë “gjelbëroshë”[2]!
Tani Azerbaixhani, për nga niveli i jetesës i popullsisë, i la pas Emiratet Arabe, ndërsa për nga shkalla e zhvillimit të ekonomisë dhe kulturës u rreshtua krahas vendeve më të zhvilluara perëndimore. Në dy vitet e fundit ndihma mjekësore, arsimi i mesëm dhe i lartë dhe shërbimet komunale u bënë falas, transporti i përbashkët (me përjashtim të taksive), gjithashtu është falas, ndërsa për bukën nuk duhet të paguash asgjë.
Ngjarjet e përgjakshme në Karabak dhe rrënimi ekonomik u zhdukën e u takojnë së kaluarës, duke u shndrruar në kujtime. Me që ra fjala, mbrëmë Malikun e mori në telefon nga Shusha i biri, që ndërton teleferikun nga Gidar-diuziu deri në masivin pyjor Tophan. Sikur është zbehur zakoni i kalimit të Novruzit[3] bashkë me familjen. Të paktën kësaj here nuk mund të bëhet gjë. Beireku ndodhet në Shusha, e shhoqja, Aiperi, është duke përgatitur një shfaqje në Tebriz, ndërsa e bija, Burla, pom ban leksione në Kerkuk…
Gjatë bisedës telefonike të djeshme, Beireku i dha t’et një lajm të gëzueshëm: pjesët e rrugës nga Mali Kirs deri në Garb-pillekan dhe në zonën e masivit Tophan, sidhe ngrehina e njohur me emrin „Streha e Ibrahim kanit”, tanimë kanë përfunduar. Mbetej ende për t’u bërë lidhja midis të dy traseve: edhe kjo do të kryhej brenda një muaji. U lumtë atyre të Mingeçaurit që patën prodhuar vagonë të shkëlqyeshëm, aq sa ka ënda t’i këqyrësh. Tash e tutje, sipas pohimeve të të birit, turistët që do të shkojnë në verë në pyjet piktoreske të Isa-bulagi, do të „fluturojnë” me teleferik mbi lumin Gargar. Beireku kish fantazi. Para disa vitesh, kur i erdhi ideja për teleferikun, askush nuk ia vuri veshin, por, ja që ëndrra u përmbush… Tani i vlonte përbrenda dëshira për të ndërtuar një teleferik edhe në Garh gaz.
E pse jo? Gjatë viteve të fundit Shusha është bërë vërtet Meka e turistëve të huaj. Ajri i malit, burimet shëruese, gjahu, alpinizmi… Për më tepër dimri këtu është një parajsë për skiatorët. Monumentet historike… Dyndja e turistëve të ardhur nga të gjitha vendet e botës, është e madhe. Hoteluri me pesë yje, por edhe më të thjeshtë, të ngritur vetëtimthi në Gidar-diuziu, pranë shkëmbit Erim-ghialdi, në Tophan, në pyjet rreth Isa-bulagi, mezi i bëjnë ballë valës së miqve; dhomat duhen porositur shumë kohë para mbërritjes. Një bum i veçantë bie në sx në kohën e festivaleve muzikore vjetore, kushtuar kompozitorit të madh Uzeir Haxhibekov; pjesëmarrësit dhe të ftuarit vendosen jo vetëm në Shusha, por edhe në qytetet fqinj Lacina Agdam, Hoxhiali, Agder, Hankedi, Garabulag….
Në telefon Beireku i foli jo aq për teleferikun, se sa për mënyrën si u kremtua, të mërkurën e fundit, në Shusha, Ahar çershenbe, në vigjilje të Nevruzit. I biri pa për të parën herë Ahar çershenbe në Shusha dhe fliste me frymëzim për garat me kuaj të racës nga Karabaku, për lojën e tejhershme të çovkanëve të Gidar-diuziu, i tregoi për zjarret tradicionale të kampeve që nuk shuheshin deri në mëngjez dhe mbi të cilët fëmijët kërcenin duke dëbuar sëmundjet dhe që lumturia të ishte edhe më e sigurtë, hidhnin në zjarr grushta me dhé; i rrëfeu edhe për fishekzjarret e mrekullueshëm që llapsnin anembanë, për zërat e bukur të këngëtarëve hanende, jehona e të cilëve ushton në male, për këngëtarët e rin „Bilbilët e Karabakut”, që ua kaluan të famshmve hanende, duke fituar çmimin „Hari-Bylbyl”… I biri, pra, ia përshkroi aq bukur dhe me aq frymëzim ato hollësi, saqë Meliku sikur pa sërish të kremtene e Nevruzit në Shusha, ku pat marrë pjesë dy herë.
- Profesorët e Konservatorit „Navvab”[4], mbetën të ngazëllyer, shtoi Beireku.
Pasi u la dhe bëri gjimnastikën e mëngjezit, Melik „hyri” në e-mail-in e kompjuterit.
I kishin ardhur mesazhe të panumurt prej kolegëve nga Turqia, Irani, Rusia, Gjeorgjia, vendet perëndimore…Duke u hedhur një sy të shpejtë teksteve të tyre, zuri të lexonte me vëmendje letrën e së bijës nga kerkuku. Kishin kaluar tashmë dy vjet qyshse Burla jepte gjuhën dhe letërsinë azerbaixhanase në Universitetin „Fizuli” në Irakun e largët: Të dashurit e mi, baba, mama dhe Beirek, ju uroj të gjithëve me rastin e së kremtes së Nevruzit. Të gjithëve, në këtë ditë të ndritshme, ju dëshiroj shëndet të plotë. Ju pata premtuar se sivjet do ta kremtoja Nevruzin bashkë me ju, në Baku, por më vjen keq që nuk ia dola dot mbanë. Nesër shkoj me avion në Urumçi, ku jam ftuar nga kolegët e Universitetit „Mahmud Gaskarla”, dhe që andej do të fluturoj drejt Moskës, për të vazhduar deri në Bahçisaraj, ku do të mbaj disa leksione në Universitetin „Ismail Gasprinski”…
„Sa bredh shejtanja” mendoi Meliku duke buzëqeshur.
… Vuaj pa masë që nuk munda të përfitoj nga pushimet e tanishme „nevruziane”, që të mbërrija në Baku. Ndjej mall të papërshkrueshëm për ju. Shyqyr që komunikojmë sadopak nëinternet! Ta dini që do të mbeteni në zemrën time përgjithmonë. Ju puth me dashuri të gjithëve, Burla.
Meliku mendoi me dhimbje që as Burla njëzeteshtatë vjeçare, as Beireku njëzetepesë vjeçar, nuk kishin krijuar ende familje për t’i lumturuar prindërit me rolin e gjyshërve.
U hodhi vetëtimthi një vështrim site-ve të gazetave me shpresë se do të gjente, mbase, lajme nga jeta kulturore, që mund t’i hynin në punë për programin televiziv. E përditshmja „Eni Gyn” njoftonte për festivalin ndërkombëtar të filmit të vendeve të zonës së Detit Kaspik e të Detit të Zi, që do të zhvillohej në muajin maj në Nabrani…
E pra, një kaleidoskop i tërë, një shpërthim i vërtetë veprimtarish, festivalesh, dekadash, konkursesh, ekspozitash, muzikë, letërsi, kulturë, teatër - përpiqu të shkruash për të gjitha këto, t’i bësh të njohura… Në Gobustan, çdo tre vjet zhvillohen manifestime kushtuar kujtimit të stërgjyshit Gorgud, ndërsa në Mugani çdo dy vjet - lojrat sportive „Kerogllu”[5], në Gange - ditët Nizami, në Nahiçevan, në qëndrën fetare „Azhabi-Kiaf” zhvillohet forumi shkencor ndërkombëtar Islami në Kaukaz, në teatrin në natyrë të Naran-kala shfaqen drama historike, në Shemaha - ditët e poezisë së Vagifit dhe Samed Vurgunit, në Shusha - tubime poetike dhe muzikore (mullah Pahan Vagif, Natevan, Xhabar Kiriaxhi-ogllu), në Gabala - memoriali i Junus Emre[6], në Sheki - shfaqje popullore humoristike; në Lencorani - konkurs këngësh e vallesh, në Mardakian - lexime eseniniane, në Tebriz – java kushtuar mjeshtrit Shahriiar, në Ardebil - simpozium kushtuar veprës së Hatay, në Maraga - mbrëmje të muzikës mugam, në Tovuz, Salian, Tufargan - turnetë Ashug… Të kthesh gjithçka përmbys, ta coptosh djallin më katërsh në daç, t’i biesh murit me kokë, ama medoemos ta transmetosh në eter materialin para se të ta rrëmbejnë kanalet e tjera televizivë…
Gazeta „Oguz”: në Kazan teatri „Rudolf Nuriev” po përgatit një balet sipas Sinfonisë së tretë dhe të koncertit për violinë të Kara Karaevit, nga Parisi është ftuar Roger Dupon, koreograf i njohur për avangardizmin e tij… Në Nebitdag u përurua Muzeu i naftëtarëve azerbaixhanas, pionierë të naftës turkmene, në Moskë ka filluar punimet konferenca shkencore ndërkombëtare „Hapësira shpirtërore euroaziatike dhe marrëdhëniet historike të botës ruso-sllave dhe turko-tartare”… Stamboll: java e filmit gjeorgjian. Gazeta ndjehet e vetëngacmuar: përse nuk ka edhe një javë të filmit azerbaixhanas?
„Işçi çiragi” këmbëngul që qeveria të shpjegojë shkaqet e „ndërtimit me afat të zgjatur” të sanatoriumit për puntorë në Kelbaxhar, duke e mbështetur kritikën e ashpër me deklaratën përkatëse të sindikatave. „Azad Azerbaixhan” boton një parakronikë për ndeshjen e futbollit ndërmjet ekipeve „Boz Gurd” dhe „Puntori” që mbron ngjyrat dhe nderin e partive të së djathtës e të së majtës. „Do të shihni tani se si ekipi i mundur do t’ia hedhë fajin arbitrit”.
Revista „Çinar”: një reportazhmbi përgatitjet për bienalen e artistëve figurativë kaukazianë të „Hei-hel” (në qershor); një fotografi të burimit „Ahmed Xhavad”[7] në rrugën drejt „Hei-hel”-it.
Revista „Türk edi” ka në faqe të parë një fotografi të monumentit të Nazim Hikmetit[8] nga Stambolli dhe fotografi të tjera me ngjyra nga ditët e kulturës talash[9] në Sheki dhe nga krijimtaria popullore lezgine dhe avare e nahiçevanit… „Odlar iurdu”: një korrespondencç prej qytezës së kinematografisë „Karadag” mbi filmimet e studiove „Azerfilm”, „Turanfilm”, „Hazarfilm”, „Gobustanfilm”…
E përjavshmja „Şeitan-bazar”: rrëfenja me spec e thashetheme për yjet e kinemasë, pronarët e vilave buzë detit.
Meliku gjeti kohë të hidhte një vështrim edhe në site-në e sç përjavshmes „Peri-geadu” me horoskopë, magji, çmësyshje, mrekulli, parashikime dhe profeci të njerëzve me aftësi të pazakonta.
„Mor po, mendoi Meliku, edhe në shekullin XIX gjen amatorë për tekste të tillë, madje që besojnë në marrëzi si këto”.
Ja edhe numuri më i freskët pranveror i almanakut „Nëntë” me modën më të fundit. Po përse „nëntë”? Iu kujtua anteti-devizë e shprehjes shpirtërore të almanakut: „Ghezellik-ondur, dogguzu dondur”[10].
Meliku i nguli sytë në site-në „Azerbaigean ogeagi”: në hakendi teatri armen „Şirvanzade” po përgatit vënien në skenë të pjesës Kemancea të Xhalid Mamedkulizade. Po, ia vlen të mbahet mend! Mirë që paskan zgjedhur pikërisht këtë vepër, që përshkohet nga fryma e dashurisë fisnikëruese të njerëzve, që bën thirrje për pajtim e mirëkuptim të ndërsjellë. Është e vërtetë që ngjarjet e shkuara të dhimbshme ende nuk janë shqitur nga kujtesa e njerëzve dhe do t’i trandin edhe për shumë kohë shpirtrat, por tani të drejtat e azerbaixhanasve të kthyer nga Armenia në shtëpitë e tyre të brezpasbrezëshme janë të siguruara dhe, njëheresh, nuk ka më arsye për të rrëmbyer armët e për të shpërthyer një konflikt të ri të armatosur… Tani, lavdi Zotit, krahas sigurimit të të njëjtave të drejta për azerbaixhanasit “gjeorgjianë” dhe rivendosjen e qëndrueshmërisë territoriale të Gjeorgjisë, me plotësimin e kërkesave kulturore dhe ekonomike të të gjitha pakicave kombëtare, në Kaukazin Jugor, si dhe në atë Verior, u vendosën të shumëpriturat paqe dhe stabilitet. Rrjedhojat e bashkëpunimit paqësor nuk vonuan të shfaqeshin, u zhduk tërësisht papunësia, industria njohu ritme të tjera zhvillimi, u pjellorua toka, mori vrrull turizmi. Krejt Kaukazi u shndrrua në një mekë pë turistët. Shoqëria “Udha e mëndafshit” organizoi një itinerar turistik të madhërishëm, “Nga Bajkali gjer në Ballkan”, duke tejkaluar në disa raste sç tepërmi koordinatat e caktuara, duke pasur pikënisje rrënojat Orhon të Mongolisë ose Jakutinë-Saja, për tëmbërritur deri në Republikën e Qipros së Veriut. Nuk u anashkaluan as itineraret turistike për fëmijët. Turistët parapëlqejnë të udhëtojnë më shumë me autobuz ose me tren. Ekspresi “Tre shigjetat” i çon nga Turkmenia Lindore, Alltaj, Kazakistani, Azia Qëndrore, deri në Detin Kaspik, dhe, prej këndej, anijet e fuqishme “Azerbaixhan” dhe “Turkmenistan” marrin trenat, autobuzët dhe i mbartin deri në portin Türkkan”, në afërsi të Bakusë. Udhëtimi vazhdon më tej, për tëmbërritur deri në Turqi nëpër autostradën Baku-Tbilisi-Batumi ose Baku-Hudaferin-Sadarak-Izmir. Që këtu, Evropa ndodhet vetëm një hap larg.
Një tjetër sopershoqëri, “Kaukaztur”, u krijon turistëve mundësinë të soditin bregun e Detit të Zi dhe të Detit Kaspik, të vizitojnë Neftjanie Kamni, të thithin ozonin e maleve krenarë Bakuriani, të çlodhen me pamjen e pllajave alpine të Teberdi, Dombai, të liqenit të mrekullueshëm Gheicea, të luginës Dilixhan...
Nuk mungojnë as suveniret, nga gravurat e mjeshtërve të Kubaçinit dhe qilimat e Kubas, deri në sendet e bakërxhinjve të Laçinit, mëndafshet nga Sheki e objektet e Baskalit.
I hodhi një sy edhe buletinit “Vestnik”. Në Teatrin Dramatik t Shtetit “Mirza Fatali Anunzade” luheshin pjesët e Husein Xhavidit. Në Teatrin Shtetëror të Operës e Baletit “Uzeir Haxhibeili” jepnin shfaqje solistët e teatrit të mirënjohur “La Scala”.
Teatri i mugamëve “Huseingulu Sarab”, nga cikli i koncerteve Shtatë mugamë, do t'u paraqitte spektatorëve mugamet[11] Çargjiah, Seigjiah, Rast. Shur, Baiati-Shiraz, Humajun, Shushter... Teatri “Husein Harablin” do të paraqitte Koriolan të Shekspirit, në interpretimin e mjeshtërve të skenës gjeorgjiane...
Kinema-klubi do t'u jepte dashamirësve të filmit një retrospektivë të kryeveprave të Çaplinit e të Felinit...
Një ngadhnjim, një apoteozë të muzikës do të përbëjnë koncertet e Qëndrës muzikore “Kara Karavaev”, Salla e koncerteve “Niiazi”, Shtçpia e muzikës së dhomës “Fikret Amirov”, Teatri i estradës “Vagif Mustafazade”, por edhe shfaqjet dhe lojrat kombëtare Garavelli, Kilimarasi, Zorhana, Shabih...
Ekspozitat festive përuroheshin në Muzeun e Historisë “Shah Ismail Hatay”, Muzeun e Letërsisë “Nizami”, Galerinë Kombëtare të artit “Sulltan mahommed”, Muzeun e Kulturës Botërore “Haxhi Zehinhalabdin Tagiev”, Muzeun e Artit Bashkëkohor “Sttar Bahlulzade”, Muzeun e Artit të Zbatuar, Muzeun e Ushtrisë “Zia Buniatov”, bibliotekat “Hasanbek Zardabi” dhe “Mikhail Mushfig”...
Meliku u lodh së shtypuri tastat e “bllokut të shënimeve elektronike-kujtesë”; vetëkuptohej se ishte e pamundur të merrje pjesë në të gjitha koncertet: sajoi një plan për bashkëpuntorët e tij, ku dhe kur të shkonin, ndërsa për vete do të gjente kohë të vizitonte medoemos Muzeun e Artit primitiv, që ndodhej në natyrë, në shpatet e Malit Gorgud. Thuhet se ekspozita e muzeut është plotësuar me deshinj e kuaj të skalitur në gur, skulptura të zbuluara në Lerik; ky përbën një botë pa të dytë.Duhet të shkojë që t'i shohë patjetër. Qahet vazhdimisht për mungesë kohe. Ende nuk ka mundur të vizitojë Muzeun e Artit Popullor në Içeri-şeher, ku janë paraqitur prodhime artizanale të argjendarëve, të gdhendësve në dru, të poçarëve, mostra të kaligrafisë së vjetër...
Eh, sa gjëra të dalin duarsh! Dje, bie fjala, në Shtëpinë e Kulturës “Pushkin” u paraqit botimi i ri i Vëllezërve Karamazov. Mirë do të ishte të lexoj përkthimin e ri të romanit të lartpërmendur. Sa keq që nuk munda ta dëgjoja leksionin e fundit të Avram Gubermanit “Traditat e tolerancës fetare në Azerbaixhan” në Qëndrën Hebraike “Akademiku Landau”...
Ishte i ftuar në mbrëmjen poetike kushtuar Hafiz Shirazit, në Shtçpinë e Kulturës të Iranit “Bezhad”, me sa kënaqësi do të kish dëgjuar vargjet e persianit të madh të interpretuara nga artistë iranianë... Mëkat, nuk ia doli mbanë të shkonte as atje.
Ra zilja e videotelefonit. Ngriti dorezën dhe, në ekranin e vogël pa fytyrën e së shoqes. Nuk i shpëtoi gjendja e shqetësuar e saj. Pas fjalëve të zakonshme ngjatjetuese, pas përshëndetjeve të rastit, Meliku e pyeti:
- Më duket sikur nuk je në formë. Përse je kaq e trishtuar?
- E përse u dashka të gëzohem? ia ktheu Aiperi. Në Baku janë vonuar me dekoret. Nuk arritëm ta jepnim shfaqjen për Nevruz...
Ajo ndodhej prej disa javësh në Tebriz, me përgatitjen e operës Kerogli në teatrin “Abdulkadar Maragai”. Dekoret e skenës së Çenlibelit nuk mbërritën në kohë dhe premiera dështoi. Meliku e ndrroi temën e bisedës që ta shkëpuste të shoqen nga mendimet shqetësuese.
- Si po shkon roli i Nigjarit? Keni gjetur ndonjë interpretuese? Në të vërtetë, ai e dinte se kjo çështje ishte zgjidhur ndërkohë.
- Të kam thënë që kemi gjetur. Është studente në Konservatorin “Urmavi”... Përvojën skenike e ka të pakët, por zërin e ka të mirë, të kumbueshëm.
Dhe sërish nuk e përmbajti zemërimin:
- Përse, vallë, duhej të na ndodhte kështu? Gjithçka po na shkonte për bukuri, sipas planit dhe, papritur, na e hodhën. Le po u ishim lutur: të na i dërgoni dekoret me autobuzët e linjës “Gar-at”, por ata, për të kursyer, na i çuan me mjetet e firmës “Diur-at”. Dhe ja ç'na bënë!
Nuk po qetësohej që nuk po qetësohej.
- Mos e vraj kaq mendjen. Çdo e keqe ka edhe të mirën nga pas. Kjo vonesë do të më japë rastin të vij në premierë. Pas një jave më ke në Tebriz…
- Atëhere udhëto me „Gar-at”.
- Kurrsesi jo, nuk kam kohë me transport rrugor. Do të vij me avion. Do t/ia hip në mëngjez dhe do të kthehem në mbrëmje. Më telefonoi Beireku nga Shusha, po punon derrçe atje. Edhe Burla dha shënja jete, po gatitet të shkojë në Urumçi…
- Jam në dijeni. Edhe mua më morën në telefon. Beireku m'i lavdëroi festivalet e Shushas. Edhe këtu Nevruzi u kremtua me bujë. Zjarret e natës në Malin Einal-Zeinal krijuan një spektakël përrallor… Bëra disa skica, ndërsa nesër do të ndizet pishtari mbi kullën e kështjellës Erk…
- E di. Të kujtohet, vitin e kaluar atje përgatitëm një emision televiziv.
- Patjetër më kujtohet. Mirë, i dashur, qofsh shëndoshë. Edhe një herë përshëndetje me rastin e festës. Të puth.
Fytyra e Alpierit në ekran u ndriçua nga një buzëqeshje.
Meliku mori ashensorin, zbriti dhe, duke dalë në oborr, nxori nga xhepi i palltos telekomanda dhe e drejtoi nga dera e garazhit, duke shtypur tastin. Dera u hap. Një tast tjetër çeli derën e automobilit „Geiran”, prodhim i Uzinës së veturave në Sumgait, në bashkëpunim me firmën Fiat. Beireku dhe Aiperi e patën këshilluar me ngulm të blinte një „Maral”, të prodhuar nga uzina e veturave në Gangin, në bashkëpunim me uzinën Ford, por ai e ndau mendjen për „Geiran”-in, shumë më i thjeshtë, por më i manovrueshëm e më i shpejtë, gjë që i përshtatej profesionit të tij të tensionuar prej punonjësi televizioni.
E ndezi motorrin, doli me ndihmën e telekomandës, mbylli derën e garazhit dhe, nga oborri, u kthye në Bulevardin Mohammed Hiibani.
Meliku banonte në një godinë në lagjen e pallateve „Baiat”, që dikur (siç pat lexuar diku) quhej „Kilometri 8”, emërtim i çuditshëm: përse, vallë, kilometri tetë, nga ç'anë do të duhej të fillonte numurimi i kilometrit të tetë? Në përgjithësi, në kohërat e kaluara, ishte në modë përdorimi i numurave pë mikrorajonet (fjalëz kjo nga sfera e „novacioneve” bashkiake) - mikrorajoni i parë, i dytë, i tretë, ejani në radhë! Edhe shtëpizat, të ndërtuara me ngut dhe të vendosura atje me hamendje dhe kishin një pamjeje që Zot na ruaj! (Meliku i pat parë në arkiv, në buletinet e efilmuara të lajmeve).
Solli ndërmend, për krahasim, emërtimet e sotme të rajoneve dhe të lagjeve: Agshar, Gaxhar, Shahsevan, Baiiandur, Borxhali, Zangezur, Igdir… Por, çfarëdo që të thoshe, meliku ndjehej krenar për lagjen e vet „Baiat”, që e cilësonte si më piktoresken e më tërheqsen nga të gjitha. Në shpinë të pallatit me tridhjetë kate, në të cilin banonte, shtrihej lulishtja Garaiazi, ku, mes ligustrave, shpërthente kaskada „Uçan su” (Uji fluturues).
Duke e ngarë makinën me shpejtësi mesatare, mundi të fliste në celular me kolegët e vet në Ankara, Nju Jork, Moskë dhe Teheran. Me ta ishte marrë vesh me kohë që SNN, TRT, „Evrazia” në Moskë dhe „Iran-niov” në Teheran ta blinin videokronikën e kremtimeve të Nevruzit në Azerbaixhan vetëm nga „Çagdaş”, çka përbënte një reklamë të mirë që i sillte të ardhura të majme këtij kanali televiziv. „Kanalet e tjerë do të pëlcasin nga smira” tha Meliku duke qeshur e në çast u vetëcensurua për mburrjen keqdashëse. „Përndryshe as konkurrentët nuk rrinë duarlidhur. Se edhe atyre u pjell mendja…” Shumica e atyre që punonin në televizione të tjera ishin, gjithashtu, profesionistë të dorës së parë. Me shumë sosh kish marrëdhënie miqësore.
Nga Sheshi Hiiabani kaloi në Sheshin Xhanakkala, ku lartohej e madhërishme shtatorja e Mustafa Qemal Ataturkut, pasta e vazhdoi rrugën nëpër Bulevardin Garagoiunllullar, njëri nga të shtatë bulevardet e famshëm të Bakusë. Pas zhvendosjes së uzinave nga Bakuja në rrethinat e kryeqytetit, në rajonin Uç-tepe, Parku i Bregdetit u zgjerua nga Bailovo deri në Zah, duke e „qarkuar” krejt „patkoin” e gjirit, çka e bëri të përfshihej në Guiness Book si bulevardi më i gjatë në botë. Madhështor dhe i hijshëm, bulevardi kryeqytetas Fizuli, zgjatet nga Sheshi Xhafar Xhabardi deri në Rrugën Narimanov. Në këtë zonë, me ndërtesa luksoze dhe hoteluri, mbizotëron Pallati Fizuli, i cili dikur mbante emrin e udhëheqësit të proletariatit botëror, Teatri i Dramës, Teatri i Operës (godinë e re), kinematë „Ainur” e „Dallga”, Teatri Bashkiak „Xhabarli”, një numur befasues galerish arti. Në kryqëzimin e blevardit me rrugët Alibek Husinzade dhe Ahmedbek Agaogllu rrinë pranë e pranë shtatoret e të dy mendimtarëve, shokë lufte, me emrat e të cilëve janë pagëzuar edhe rrugët përkatëse.
Edhe Bulevardi Fizuli, edhe Bulevardi Hazar (ish i Bregdetit), mbrëmjeve ishin aq shumë të ndriçuar, ngjyra-ngjyra, saqë ajo dyndje drite shihej, mbase, deri në qiell, nga anijet kozmike…
Kundruall, Bulevardi Karabak shquhej për hije të rëndë dhe ngjyra të trishta. Në krejt gjatësinë e tij, lartoheshin monumente: tek varri i Dëshmorit të Panjohur - për të nderuar kujtimin e të rënëve në luftimet e Karabakut, - digjej zjarri i përjetshëm, në një skulpturë të zbatuar në trajtën e disa vatrave të stërhershme. Monumenti i tragjedisë në Moxhala, një rënkim i tokës së përvëluar, është ndërtuar në trajtën e disa gërmadhave të trishta, e një togu gurësh të nxirë nga tymi dhe prushi.
Në çdo orë jehon muzika, një fragment nga mugami sinfonik Şur (Vetëdija) i Fikret Akimovit, që i jep memorialit një fuqi mbresëlënëse. Monumenti kushtuar tragjedisë së helikopterit të mitraluar në qiellin e Karabakut, ka një pamje jashtëzakonisht prekëse: përmes një grumbull teneqesh të shformuara, vidash e coprash helike, përshfaqen fytyrat e të vrarëve. E, më në fund, si një lloj kurorëzimi ngushëllues për të gjitha kujtimet e dhimbshme e të hidhura, përballë stacionit të trenit Karabak është ngritur Harku i Triumfit.
Ndër monumentet dhe komplekset e ndryshme përkujtimore, të ngritur vitet e fundit në Baku, Melikut i bënë më shumë përshtypje ato në Bulevardin Karabak, sidhe Monumenti i Qëndresës në Sheshin e Kombit, ku dikur lartohej monumenti i Armatës së 11-të Ushtrisë së Kuqe.
Ata që hyjnë në qytet nga Rruga 20 Janari, mund të shohin pjesën e pasme të një tanku në pozicion sulmi, por, po t'i avitesh, dallon një grup të vogël njerëzish, që, me guxim plot pezm ndalin me duar atë përbindësh të blinduar…Edhe ky ballafaqimtragjik, edhe imazhet e karafilave të kuq të mozaikut, që shënojnë vendet ku dikur janë vrarë njerëz të paarmatosur, janë dhënë gjatë gjithë rrugës, në kujtim të plagëve, ende të pambyllura, të vujatjes popullore.
Nga kinemaja „Azerbaixhan” deri në Teatrin e Kukllave, shtrihet Bulevardi Shtatë Hiret, më i vogli për nga gjatësia, por më i dashuri e më tërheqësi për miqtë e qytetit. Supermarkete të shtrenjtë, Teatri i Modës „Shtatë Hiret”, sallone ekspozitash dhe shumë restorante, në konkurrencë të vazhdueshme. Por, mbi çdo gjë, këtu turistët i befason shatërvani artezian „Shtatë Hiret”. Figurat madhështore të të shtatë bukurive, nga shtatë vende të botës, frymonin mbrëmjeve bashkë me magjinë e lojës së dritave që sikur pluskonin në një vallzim me muzikë për balet të Kara Karaevit. Turistët, sipas një zakoni të përhapur anekënd rruzullit tokësor, hidhnin monedha në pellg, me shpresë që ta vizitojnë sërish Bakunë. Një tjetër pikë joshëse ekzotike, që bie nnë sy, është kulla në Sheshin Xhafar Xhabarlli. Pas prishjes së ish stacionit të trenit Sabunçin, në godinën Sabunçinki u hap Qëndra tregtare dhe kulturore „Arshin mall allan”: çdo ditë, në drekë, në dritaren e kullës shfaqen figurat simpatike prej porcelani të operetës së famshme të Uzeirovit, që përkulen para turistëve të panumurt në shesh.
Bulevardi Araz zë fill nga Sheshi Azerbaixhani i Bashkuar. Një tjetër pikë të ndritshme të kryeqytetit e përfaqëson Stadiumi Selxhuk, që është ribërë tërësisht dhe është zgjeruar jo pak. Përbri këtij, janë vendosur skulpturat e tre udhëheqësve të mëdhenj selxhukë Sulltan Togrull, Allp-Arsllan dhe Melik-shah, të tre hipur mbi kuaj. Në hyrje të stadiumit, në Muzeun e Sportit „Tofik Bahramov”, janë rreshtuar çmime e diploma të panumurta, kupa, dhjetra medalje të arta olimpike dhe shumë medalje sportistësh kampionë kombëtarë. Në të dy anët e sheshit, që mbyllen me hotelet „Savallan” e „Shahdag”, zenë vend shtatoret e dymbëdhjetë burrash të shquar shteti në historinë e Azerbaixhanit: në krahun e majtë - Aranshah, Gevanshir, Këzëll-Arsllan, Shirvanshah Ibrahim, Xhahanshah, Uzun-Hasan, Shah Ismail nga dinastia Sefev; në krahun e djathtë – Nadir-shah Afshar, , sundimtarët e Karabakut Panah-han, Ibrahim-han Gevanshir, Çelebi-han nga Sheki, Fatali-shah, sundimtari i hanatit Kuban, Xhavad-han, sundimtari nga Giangi.
Nga këto dy anë simbolike nis Bulevardi Araz, i kurorëzuar me gjashtë obeliskë, në kujtim të luftës për Pavarësinë e Azerbaixhanit Verior dhe Jugor: obelisku Mashrute përkujton lëvizjen e Sattarhanit në vitet 1905-1906; obelisku 28 Maj - republikën e parë të Azerbaixhanit; obelisku Azadistan - lëvizjen e udhëhequr nga Miiabani; obelisku „21 Azerët” - formimin e qeverisë kombëtare në Azerbaixhanin Jugor, më 1945; obelisku „Viti 1991” - rifitimin e Pavarësisë nga Azerbaixhani Verior e, më në fund, obelisku i Bashkimit - Hudaferin.
Ndërkohë që numuroja këto pika turistike, heroi ynë po i afrohej, me „Geiranin” e vet, Bulevardit Ashugov, i shtati i mirënjohur i kryeqytetit. Çdo mëngjez, në rrugën drejt Televizionit, ndalej aty, e parkonte makinën, shëtiste më këmbë nja gjysëm ore në bulevardin, i cili në të shkuarën quhej Armenikend.
Në hyrje të bulevardit ndodhet një grup shtatoresh, realizuar mbi motivin e poezisë së njohur të Ashug Aleskerit:
Një të enjte te burimi u takuam,
Sytë e saj zemrën ma coptuan,
Vetulla e saj dinake u hepua,
Shtizat në gjoks m'i dërgoi mua.
Ashug, i shtangur te burimi, i magjepsur nga hanëmja e bukur, me sy të mëdhenj e të ndritshëm, që mbush ujë me buki; në gur janë skalitur vargjet e poezisë së famshme të mësipërme.
Duke u endur nëpër bulevard, Meliku lexoi e rilexoi pllakat e gurta me vargje që kujtonin mjeshtrat e sazeve e të baladave.
Ashug Kurbani rilindet nga mjegulla e mesjetës:
Mos e cfilit me ndarje Kurbanin e pikëlluar,
Shih si u kërrus i pangushëlluar.
Gjithçka përtheu ndarja, si pa zë
As vjollcë për të qënë s'takon më.
Karaxhaollani na e bën të njohur trishtimin e vet në shekullin XVIII:
Kam qarë sa më s'bëhet, s'kam qeshur dot në jetë,
Ilaçin kam kërkuar në jetën kaq të shkretë,
Respektin ta kam shfaqur me shpirt e papushim,
Mëshirë ki për mua, ma hiq çdo pezmatim…
…Ti, moj, me gji të bardhë, si malet me dëborë,
Të vdes dëshirë kam me kokën në tënden dorë…
(vijon)
Dy fjalë për Anarin dhe veprën e tij
Nuk më rrihet pa e thënë qysh në fillim: po marrim në dorë një libër, sa të vlefshëm nga pikëpamja artistike, aq edhe të dobishëm në rrafsh intelektual, që mban firmën e një shkrimtari erudit. Anar (Rzaev Rasul ogli) u lind më 14 mars 1938 në kryeqytetin e Azerbajxhanit, Baku, në gjirin e një familjeje shkrimtarësh: i ati, Rasul Rza, Poet i Popullit, e ëma, Nigjar Rafibeili, gjithashtu, Poete e Popullit. Anar është prozator, dramaturg, skenarist dhe eseist. Më 1955 mbaroi liceun e muzikës të Bakusë, ndërsa më 1960 - Fakultetin e Filologjisë të Universitetit Shtetëror, po atje. Ndoqi kurset e larta për skenaristë (1964) dhe Studion Krijuese për regjisorë në Moskë. Ka qënë punonjës shkencor në Muzeun e Letërsisë “Nizami” dhe redaktor në Komitetin Shtetëror për Radiopërhapjen dhe Televizionin. Në vitet 1968-1987 ka qënë kryeredaktor i revistës artistike “Gobustan”. Nga 1987 e deri më sot, mban detyrën e kryetarit të Bashkimit të Shkrimtarëve të Azerbajxhanit. Gjithashtu, është kryeredaktori i enciklopedisë, në dy vëllime, Letërsia dhe arti në Azerbaixhan. Ka qënë deputet i popullit të BRSS dhe antar i Sovjetit Suprem (1989-1991). Nga 1995 është zgjedhur deputet dhe kryetar i Komisionit të Kulturës në Parlamentin (Milli Megilis) e Azerbaixhanit.
Në letërsi ka debutuar më 1960. Në mbi dyzet vjet veprimtarie krijuese, romanet, novelat, tregimet, dramat, esetë dhe artikujt e tij janë botuar shumë herë në Azerbajxhan dhe janë përkthyer në mbi tridhjetë gjuhë të huaja. Libra të Anarit kanë parë dritën e botimit në Moskë (7 vëllime), në Turqi (10 vëllime), në Hungari (3 vëllime), në Estoni (3 vëllime), në Poloni (2 vëllime), në Iran (dy vëllime), në Gjermani, në Rumani, në Çeki e Sllovaki, në Zvicër, në Gjeorgji, në Uzbekistan, në Kazakistan e në Taxhikistan. Krijime të Anarit, të gjinive të ndryshme, kanë gjetur vend në faqet e shtypit periodik në SHBA, Kanada, Francë, Austri, Finlandë, Japoni, Indi, në vendet arabe dhe në të gjitha ish-republikat sovjetike.
Nëntë drama të Anarit janë vënë në skenën e teatrove të Azerbajxhanit, sidhe në Moskë, Stamboll, Bullgari, Tashkent, Kishinjev, Kazan e qytete të tjera ruse, në Armeni, në Turkmeni e Kirgizi. Vëmendjen e specialistëve e kanë tërhequr njëmbëdhjetë skenare për filma artistikë e dhjetra skenarë për filma dokumentarë, në disa prej të cilëva ka qënë edhe regjisor.
Me veprën e tij të larmishme e me nivel të lartë artistik, Anar ka mundur të realizojë një simbiozë ndërmjet dy qytetërimeve dhe kulturave mijëvjeçare - aziatike dhe evropiane. Përsiatja shpirtërore dhe ekzistenciale e shkrimtarit dhe mendimtarit Anar mbi kushtet njerëzore, na fut në hapësirën e ëndërrimit, por edhe të fuqizimit të energjive vitale të individit që kërkon rrugën e vet në jetë.
I frymëzuar nga idealet më fisnike, kundërshtar i hapur i autokracisë, Anari vendos në qëndër të shkrimeve të veta dyshen përcaktuese të njeriut bashkëkohës: liri-lumturi dhe individualitet-kolektivitet. Në Dashi i bardhë, dashi i zi, ironia e hollë shpesh e ve theksin në dramatizmin e situatave e të ndodhive. E, megjithse, në fund, heroi është i dyndur nga pikëllimi, shpresa nuk i zhduket. Sikurse ka vënë në dukje kritika, “kalimi në truallin e përrallës klasike azerbajxhanase, i jep besimin për një të ardhme më të mirë”[12].
Si përfaqësues i mirëfilltë i kombit të vet, Anar na i shpalos me një bukuri të rrallë virtytet, talentin e dinjitetin e azerëve, atdhedashurinë e krenarinë për të qënë azer, guximin për të luftuar në emër të idealeve fisnike, për liri e pavarësi, për të jetuar në fqinjësi të mirë me vendet e tjera, për t'u çapitur i sigurtë në rrugën e përparimit, me punë të ndershme. Me një frymëzim prekës janë përshkruar figurat e shquara të historisë kombëtare, njerëzit e e pushkës e të penës e bukuritë e natyrës së Azerbajxhanit. Protagonisti kryesor i librit është Melik mamedli, një alter ego o autorit. Dashi i bardhë – mbartës i gjithçkaje të mirë, pozitive dhe dashi i zi – sinonim i ligësisë e i negatives, në kundërvënien e ndërsjellë, ngjizin një antitezë të fuqishme, në sfondin e së cilës shquajmë ngadhnjimin e së bukurës, e fisnikes në jetën e perspektivën e Azerbajxhanit e të popullit të tij.
Botimi i librit “Dashi i bardhë, dashi i zi”, vjen pas daljes, para jo shumë kohësh, në shqip, të romanit “Trashëgimtari i oligarkut”, të prozatorit të shquar azerbajxhanas Çingis Abdullajev. Pritja e ngrohtë që iu rezervua kësaj vepre, dëshmon, ndër të tjera, se lidhjet shpirtërore dhe veçoritë e përbashkëta të karakterit e të traditave shumëshekullore të të dy popujve tanë, shqiptar e azer, gjejnë shprehje edhe në krijimtarinë e kultivuar. Dhe kjo nuk duhet parë kurrsesi si diçka e rastit. Pse themi kështu? Shpjegimin na e japin shekujt, madje mijëvjetshat... Sipas burimeve historike, në shekullin IV para erës sonë, zunë fill dy formacione: Atropatene dhe Shteti Shqiptar.
E ndodhur në veri të Azerbajxhanit, Mbretëria Shqiptare shtrihej nga Kaukazi i Vogël, në rrjedhën e poshtme të lumenjve Kura dhe Araks, deri në degëzimet verilindore të vargmaleve të Kaukazit të Sipërm. Shqiptarët kaukazianë, sikurse shkruan Straboni, jetonin “ndërmjet iberikëve dhe Detit Kaspik”.
Në dritën e të dhënave të paraqitura nga gjeografi aleksandrin Ptolemeu, Shqipëria fqinjësohej në Veri me një pjesë të Sarmatisë, në Perëndim me Iberinë, ndërsa në Jug me një pjesë të Armenisë. Megjithse kufijtë politikë të Shqipërisë nuk ishin të qëndrueshëm dhe ndryshonin shpesh, mund të thuhet se, në përgjithësi, territori i këtij vendi në peiudhën helenistike përfshinte trevat e Azerbajxhanit të sotëm dhe krahinat jugore të Dagestanit. Autorët e lashtë dhe rezultatet e gërmimeve arkeologjike, e përshkruajnë Shqipërinë Kaukaziane si një vend të begatë, me toka pjellore e me popullsi të dëndur. Për fiset që kanë banuar atje mësojmë fillimisht nga autorët grekë e romakë. Nga pikëpamja etnike, Shqipëria Kaukaziane ishte tejet e larme, me 26 fise shqiptare.
Të dhënat arkeologjike dëshmojnë se bashkimi fisnor u bë realitet duke filluar nga gjysma e dytë e mijëvjetshit I para erës së re. Në territorin e Shqipërisë Kaukaziane kanë banuar edhe fise të tjerë, që nuk kishin prejardhje shqiptare. Nga fundi i mijëvjetshit I e sidomos në shekujt e parë të erës sonë, Shqipëria Kaukaziane shfaqet në burimet e shkruar si shtet me ekonomi të zhvilluar e të qëndrueshme. Toka punohej me kujdes, tregtia lulëzonte, krahas frutikulturës, legumikulturës, vitikulturës e kulturave industriale. Poçeria, po ashtu, na ka sjellë shembuj trajtash e përmasash të ndryshme: enë balte, bucela, qypa etj. Prodhimet e arteve të aplikuara i shohim në skalitjet në gur, në kocka e në dru; prodhohej qelqi dhe praktikohej mjeshtëria e endjes së qilimave etj.
Sipas mendimit të shumë hulumtuesve, Shqipëria Kaukaziane nuk duhet të ngatërrohet me Shqipërinë e ndodhur në Ballkan. Është e vërtetë që, tanipërtani, nuk kemi asnjë dokument të shkruar, i cili t'u vijë në ndihmë atyre që nuk përjashtojnë mundësinë e ekzistencës së disa lidhjeve të lashta e të fuqishme ndërmjet entiteteve Shqipëri (e Ballkanit) dhe Shqipëri e kaukazit, por nuk mund të anashkalohen veçoritë themelore të panumurta, të cilat të dy popujt, shqiptar e azer, i kanë të përbashkëta, veçanërisht ato që kanë të bëjnë me karakterin e konstitucionin shpirtëror, dashurinë ndaj atdheut e gjuhës, madje edhe pamjen fizike tepër të ngjashme. “Të hijshëm, shtatlartë, flokëzinj e sygështenjë” cilësohen shqiptarët kaukazianë nga autorët e lashtë. E, pra, nuk e kemi aspak të vështirë t'i përqasim malësorët e Azerbajxhanit të sotëm e të Dagestanit, me ata të Shqipërisë ballkanike. Edhe përshtatja e tyre në të njëjtat kushte klimatike na shtyn të përsiatim më tej në këtë drejtim. Një argument tjetër që do t'i përligjte përçapje të tilla, është fakti që, në kohëra të largta, për shkaqe tashmë të njohura, - luftra, shkëmbim popullsish, internime, - ka të ngjarë që një pjesë e popullsisë të jetë zhvendosur, shpërngulur në një drejtim apo në një tjetër. Dhe, nuk është çudi që, në këtë çështje të bëhemi dëshmitarë të shndrrimit të disa hipotezave të zbehta në teza themelforta![13]
Me interes të veçantë në këtë libër të Anarit është dhënia me origjinalitet e me elegancë artistike e gjendjeve shpirtërore të protagonistëve, të cilët nuk janë më midis nesh, sidhe të atyre që janë gjallë. Evokimi plot patos i veprës së kryetrimave të kombit gjatë shekujve është shoqëruar me rrjedhojën e natyrshme që emri i tyre nuk duhet harruar për asnjë çast. Ata duhen kujtuar jo vetëm me raste përvjetorësh, por në mënyrë të vazhdueshme, jo thjesht për respekt, por për t'u pasur si model në punë e në jetë. Një gjë e tillë ka tingëllimën e një imperativi historik e të një grishjeje për të qënë kurdoherë të gatshëm për t'u dalë zot fateve të kombit e të atdheut, qoftë edhe me çmim sakrifice. Qoftë kur vihen në përdorim figurat artistike e stilistike, qoftë kur përshkrimi “fotografon” realitetin bardhezi, synimi mbetet i pandryshuar: brezat e rinj nuk duhet dhe nuk kanë të drejtë të harrojnë se mirëqënia, liria e demokracia, që kanë ngadhnjyer në Azerbajxhanin e sotëm, kanë në themel lumenj gjaku, therrori të panumurta, djersë e mund. Këto dhurata të paçmueshme që ua kanë sjellë pararendësit, jo vetëm duhen ruajtur e mbrojtur si sytë e ballit, por edhe duhen pasuruar më tej, pa fjetur mbi dafina.
Krijimtaria e Anarit, ashtu sikurse thekson Çingiz Ajtmatovi në parathënien e Veprave të zgjedhura të Anarit, në katër vëllime, të botuara në gjuhën ruse (Baku, 2005-2008), “trajtohen çështjet më të mprehta në jetën shpirtërore të popullit të vet, ndërsa autori përpiqet të japë përgjigjje adekuate, përgjigje të cilat i kërkon bashkë me heronjtë e tij”. Kjo është arsyeja që edhe libri “Dashi i bardhë, dashi i zi”, - stilistikisht një përzierje e arrirë e shumë gjinive: tregim, novelë, reportazh, skicë, dramë, satirë, pamflet, ditar, prozë poetike, mikromanual historie, gjeografie, traditash e zakonesh, - lexohet me një frymë, nuk të lodh, nuk të mërzit. Përkundrazi, të ngazëllen, të prek në thellësi të qënies, të fisnikëron, të pasuron shpirtërisht e mendërisht, të dhuron dijeni në shumë fusha.
Kur mbërrin në rreshtin e mbramë të veprës “Dashi i bardhë, dashi i zi”, e kupton se shija e këndshme t'i ka rrokur të gjitha shqisat e vetvetiu thua: “Përse mbaroi kaq shpejt?!”. Por, fatmirësisht, fill paskëtaj, qetësohesh kur mendon se ky vërtet është libri i parë që po merr në dorë nga Anari, por kurrsesi i fundit. Ai do të pasohet edhe nga të tjerë, për të mirën e lexuesit, por edhe të autorit e sidomos të forcimit të pandalshëm të miqësisë vllazërore e tradicionale ndërmjet dy popujve e dy vendeve tona – Shqipërisë dhe Azerbajxhanit.
Kopi Kyçyku
Bukuresht, pranverë, 2008
Frederik Reshpja në italisht
nga Astrit Cani
(Vijon nga numurat e kaluar)
CRONACA
Foglia fattasi uccello di dolore sugli ulivi.
Dal villaggio dinanzi sono usciti i vecchi,
Hanno rincorso gli animi vagabondi nell’aria
Verso la Via Lattea.
Gli uccisi sono stati sistemati in piazza della “DEMOCRAZIA”
Avvolti nelle lenzuola di "oggi sposi".
Ma la stampa ha detto che le elezioni sono state oneste,
libere e corrette. Così anche le TV
Hanno poi lavato via per bene il sangue
Agli ulivi dai tronchi contorti pel dolore.
Eh! Ulivi d’Albania e la vostra maledetta pace!
LA NEVE DI SETTEMBRE
Primavera è andata.
La luna non disegna più tronchi
Neppure nidi abbandonati la notte.
Vorrei farmi settembre
A spargere autunno sui boschi
Ma la neve, da illirica deità
Ha mutato in marmo il mondo intero
Affinché io possa scolpire il mio amore.
O illirica deità della neve,
Fammi un oracolo per l’amore.
LE ORE PICCOLE
Come tanti staterelli del mondo, pieni di bisticci,
Le mappe delle nubi si dibattono sullo stagno.
Le statue delle leggende scendono dai tronchi
Che danno l’anima nel tramonto.
Credo che non sia più rimasto nemmeno un uccello.
Tante sono le cose che muoiono al tramonto.
Eh, non giungerà mai dove ha mirato
In tanto che la notte fa crollare i ponti uno ad uno.
Nemmeno le rose sono sbocciate quest’anno!
E io cosa posso osannare
Se non credo più in nessuna sera?
Forse le cose sono messe così
Poiché t’amai quando le sere non erano ancora nate.
VIANDANTE
Non v’è luna, non v’è stella (viva)
Marcia solitudine coi figli
Niente m’attende alla porta, fuorché tristezza.
E le rose angosciose.
Notte sonnecchia all’aria di finestra.
Ove i miei occhi furono scolpiti nell’attimo di costernazione.
Non v’è luna, non v’è stella (viva)
Marcia solitudine coi figli.
CANTO
Il giovane zigano ha cantato con l’aurora
Al fiume e alle stelle.
Ahi, canti delle vie infinite!
Ciò che è stato mai più ritornerà.
O voi città straniere e contrade lontane
Nel trotto dei cavalli tzigani!…
Vedete com’è spuntata la rosa della stella?
Le fanciulle son già mature per essere baciate,
La piccola gitana, alla luna dell’amore
Ha finito di disegnare dell’amoroso le labbra
Quale fanciulla m’insegnerà a trarre il dado del bacio?
Quale fanciulla verrà con me fin sulle stelle?
Giuro che giorno e notte per tre mesi le sarei fedele
Quel tanto che dura questa vita.
OREMUS
Un uccello azzurro ha cantato
Sugli alberi il canto dorato dell’addio.
Solitudine, sulla mia spalla
Cresce e si fa tronco.
Dì l’addio dell’alato e dell’acqua!
Pronto cielo d’autunno, pronto!
Canto tutti coloro che vanno
E non torneranno mai più
E per tutti gli umiliati
Dignitari del dolor.
QUANDO MUOINO LE LUNE PICCOLE
Il piccolo genio delle fiabe
Tira dadi di stelle sullo specchio d’ombra;
Alla finestra di foglie ho mirato
La luna spenta dalla pioggia.
Quando muoiono le lune piccole, le stelle
Sono il bambino di una volta tenerello:
Mi capita di piangere da solo
Nella luce delle mani di luna.
Mi capita di piangere anche per i cantori
E busso alle vestigia dei nidi
Poi spiego agli uccelli attenti
Che anche io a questo modo non ho nido.
OMERO
Quelli che bruciarono Troia se ne sono andati
In un giorno d’inverno con le statue d’oro
E rimasto uno solo cogli occhi accecati dal fuoco
Dal nome illirico di Omero.
Nessun greco ha ammesso sulla sua nave il vecchio rapsodo,
Il padre di tutti i poeti perciò lo volle Dio.
Al primo villaggio i dardani gli diedero vino
E l’amante del bell’Achille.
Cantami o musa l’ira di Achille…
Ha cantato il poeta accecato dal fuoco di Troia.
Dopo pochi giorni il vecchio rapsodo è morto
E l’hanno seppellito non si sa bene,
In Itaca, Tebe, Hiroshima o New York.
I PAPAVERI
Sono ferite quelle tra il grano?
O un qualche indecifrabile male del pianeta,
Che affiora ogni tanto pel campo di grano?
No, perché tempo giunge
Quando anche i fiori si fan ferite nell’aria.
TRAMONTO
Sono triste. Le tue rose
Nelle mani mi hanno aperto piaghe
E, il tramonto corre dietro ai meli, torcia in mano
A incendiare questa notte.
Forse quando un giorno tornerai
Dopo meli e annate
Il tramonto avrà bruciato il firmamento.
Ah! In questo vasto mondo, solo io e te
Non saremo più felici…
Rimango e Rimango
Stella di sera
Col tuo canto nella gabbia del vespro
Tu mi ricordi i suoi occhi
Color del mare quando salpano le navi
Adagio adagio, il tronco d’attesa ha germogliato
Le stelle di tristezza son sorte alle porte dei nidi
Il tronco d’attesa s’è vestito d’autunno
I fulmini suonano le campane
Nell’aria pregna di tramonto
Il tronco d’attesa s’è fatto inverno
La neve ha sbocciato fiori al vento
Solo adesso che le stagioni son finite
Ho capito che il mio amore non ti porta a questo mondo
Nondimeno, dà ponti e strade ogni giorno.
Dedalo
Ove del firmamento il confine ha inizio
Icaro è caduto in mare,
E le onde con mani d’acqua
Il suo bel busto hanno carezzato
È quindi disceso alle salme del diluvio
Perché il mare è cimitero di piogge morte.
Allora Dedalo s’è steso su una nube
Ha maledetto Zeus ed ha pianto
Cosi è morto Dedalo
Gli hanno fatto la tomba in cielo
Sugli aerodromi moderni
Si sono riuniti dei e dee
Hanno bevuto per l’anima di Dedalo e gli hanno messo
Una croce sulla testa:
Addio Dedalo! Riposa in pace.
Gelsi
Gelsi, ti hanno sepolto
L’erba ha bendato i tuoi occhi
La rugiada ha empito di lagrime
Al brigante la canna di pistola.
Gelsi ti hanno sepolto nel canto
I fili di rondini s’allungano su te.
Gelsi ti hanno sepolto nel vespro:
Il tuo cavallo fattosi autunno
Ha mangiato il verde del bosco per intero
E tutt’a un tratto s’è fatto inverno.
Gelsi con fronte di luna,
Hai ricoperto cielo e terra.
SOLITUDINE
Donde questa solitudine così? Prima lei non c’era.
Ora innalza muri
Che bagna di lacrime la luna.
Non vedrò più i tronchi che si fan spiriti
Né gabbiani che muoiono all’orizzonte.
Né la strada affranta ove passano assassini morti.
Né il lago, né il vento nero e silente del tramonto
Dappertutto solitudine ha eretto i suoi muri.
Donde questa solitudine così? Prima non c’era.
Non vedrò più questa città di vecchi selciati
Consumati dagli zoccoli dei sogni,
Né il castello eretto sugli occhi di una donna,
Né i minareti esili come urli,
Né i vivi né i morti.
Piccolo Uccello
Tu ora fuggi per i colli.
Ma il volo tuo perdura nelle mie mani.
Non dimenticare le mie mani!
Non riposerai mai in un simile nido umano.
Va, i cieli ti aspettano!
Io tante cose ho rilasciato dalle mie mani.
Io tanti amori ho perso uno ad uno…
Ahi, ecco volata l’ultima gioia.
La sua ombra fattasi luna e precipitata in mare.
DovunQue, Comunque
Pioggia, tu bimbo che piangi da millenni
Per il tuo giorno senza conforto!
Appare e scompare Itaca
Sotto passioni di lampi.
Dio, sono terribilmente in ritardo!
Ora dovevo essere in qualche luogo oltre la pioggia.
Alla finestra, il bambino nudo
Mi guarda con occhi d’acqua.
Giorno per giorno devo affrettarmi verso una cosa che non c’è più
Ma io non sono un Odisseo inventato.
Eh, io la mia Itaca me la sono inventata da me
Per saziare la mia famelica sete d’isole.
Mi guarda con occhi d’acqua
Alla finestra, il nudo bambino,
Cadono le Itache delle leggende
Dietro il maestoso rivo di solitudine.
Mia bella di lacrime
Miro alla fonte ove l’inverno piange nella ghiaia
Ma il morto non si fa vedere.
M’affligge la morte antica dell’acqua,
la mia bella di lacrime.
M’affligge il scivolone dell’autunno pei ghiacciai.
Tronco su tronco il fogliame in doglia.
Ogni mattino i ghiacciai prendono a sciogliersi
Ma il morto non si fa vedere.
Busso alla notte ma le porte d’ombra
Sono per me chiuse.
Le torri d’ombra abbattute dalla luna,
Ah, luna che m’hai ucciso
Laggiù sotto l’albero di vespro!
Tutti i giorni spariscono stagioni
Un lampo ferito è caduto non si sa dove
Come la spada di un grido lontano
Sulla terra esausta dai cieli,
Accecata dal bronzo delle piogge.
Sono volate tre anatre in cielo
Tre nuvole e tre venti son volati.
O voi spiriti dei boschi,
Ravvolti nell’inverno del dolor
Che debbo fare in simile paesaggio?
Mandatemi al fiume che è morto
Se la sua salma non è ancora stata
Portata in cielo dai venti.
Inverno
Nevica. Ansano
I carri stracchi quale coro di antiche tragedie
Nella vecchia strada di campagna
E io mi sovvenni del tuo tradimento.
Certo, la neve è stata inventata da un dio infido.
Dopodiché gli dei traditi hanno contemplato
Il campo avvolto in un sudario
Quale grandioso defunto.
Ah, come t'è venuto di tradirmi
Ma come hai pensato alla neve!
Se tanto mi amasti.
Ma ecco un giorno che pure tu inventi la neve...
Ora sto a mirare il campo dove muore egregiamente amore.
Notte
Dormono i voli sui tronchi
Dormono i fulmini in seno alle nubi;
Il campo porge la spalla al vento.
Ognuno ha un dolore su cui piangere
Ognuno ha un amore che si disegna qual vignetta
Sopra il sonno del mondo.
Ma vieni tu e mi alzi dalla spalla
Ogni notte precipitosamente.
Ah non sapevo che le dita dei ricordi
Si potevano affilare come coltelli...
Prozator, poet, jurnalist, om de televiziune născut în 1941 în Kosova, Bajram Sefaj reprezintă o voce şi un mod necomplexat de a privi arta scrisului şi relaţiile între scriitori, cititori, prezent şi posteritate. Este prezent în scrisul de limbă albaneză de peste patru decenii. Profesia de ziarist a început s-o practice la celebrul cotidian “Rilindja” (Renaşterea) din Prishtina. Timp de câţiva ani, a fost corespondentul ziarului “Vjesnik” din Zagreb (Croaţia). Între 1972 şi 1990, a lucrat ca publicist şi redactor al emisiunilor culturale la Televiziunea din Prishtina. În anul 1992, Sefaj a cerut azil în Franţa, unde continuă să trăiască. Parisul în zadar, care înainte de a fi roman, este mai degrabă o amplă cronică (auto)biografică, dar nu doar a autorului, ci a câtorva generaţii de intelectuali, a apărut dup Trei puncte (povestiri), Drumul până la poveste (povestiri), Săptămâna are şapte zile (povestiri), Plimbare de vise (nuvele şi povestiri), Semn de timp – signum temporis (publicistică), Ziaristica mea (memorii), Albastru şi cenuşiu (povestiri).
*
…Când aruncau pe râul Sena cenuşa trupului său incinerat, urmând un ritm susţinut, ca sub bagheta celui mai cunoscut dirijor al vremii, brusc se auzi ecoul profund al clopotelor bisericilor dimprejur. Tăceţi, clopotelor!Nu aparţineţi bisericilor noastre!Parcă se răzvrătiră fărâmiturile trupului său deja prefăcut în pulbere, pe care, fără milă şi pentru totdeauna, le înghiţea şi le mesteca apa necurată a râului…
***
Acesta nu era altceva decât o concluzie închipuită. Şi tot atât de dorită. Era unul dintre sfârşiturile posibile ale acelui drum, când pe neaşteptate, aidoma apariţiei unei păsări la fereastră, aidoma unei lacrimi de durere pe o batistă albă, se plămădise cea dintâi frază a povestirii, pe pagina albă a hârtiei virgine. Se întâmplase acolo, la spital, printre vocile infirmierelor ce-i chemau pe pacienţi la cabinete sau analize… Nu! Acesta ar fi fost o soluţie înşelătoare.O rotunjire rebelă şi răsturnată a unei povestiri întru totul dureroasă, ca să nu spunem tristă.Ia naştere cu totul altundeva.Cu patru ani în urmă.Într-adevăr, un început neaşteptat, cu totul cazual în drumul lui Ndreu, care nu lua cu sine nimic neobişnuit.Nimic necunoscut şi nici ireal.
***
Proprietarul unei agenţii turistice, în semn de recunoştinţă şi de stimă, într-una din zilele lui iunie i-a oferit lui Ndreu o călătorie gratuită. Spre una din cărările îndepărtate, unde se duceau autobuzele sale luxoase, şi spre culoarele înalte ale avioanelor închiriate.Cu câtva timp în urmă, Ndreu, un viitor emigrant, îşi pregătise o emisiune documentară pentru Televiziunea din Prishtina (care deja fusese închisă pentru partea albaneză). Mai târziu, scrisese un reportaj de calitate despre munca bună şi în folosul neamului pe care o desfăşura această agenţie aflată în plin avânt şi cu o perspectivă excelentă. Reportajul apăruse în paginile unuia dintre săptămânalele, care, în condiţiile ocupaţiei şi a embargoului informaţional în Kosova, jucau şi rolul ziarelor. Erau un fel de compensaţie a lor.Deocamdată, nu avem nici-un autobus în circulaţie.În nicio destinaţie. În afară de o linie aeriene spre Bruxel. În fiecare sâmbătă.Din moment ce voi trimite vreun autobus în orice destinaţie, vă voi chema.Daţi-mi numărul de telefon! - îi spusese proprietarul agenţiei de călătorii.Ndreu şi-a rumegat în tăcere supărarea. Şi-a închis-o în adâncul fiinţei sale. În sufletul său.Reieşea că eminentul publicist, reporterul şi comentatorul experimentat al Televiziunii din Prishtina, autorul miilor de documentare cu un spectru larg de teme, de motive şi spaţii geografice, nu era demn de un loc în avion.Măcar la coada acestuia. Ar trebui aşadar să aştepte zile şi săptămâni, probabil şi luni de-a rândul, până la apariţia unui autobus.Ca şi cum pentru săracul de Ndreu călătoria cu avionul să fi fost interzisă. Necunoscută şi absolut imposibilă. Dar iată că, parcă într-o clipită, vremurile se schimbă. Mai repede decât îi trebuie să-şi schimbe haina înşelătoare într-o noapte de iarnă.Odinioară, când reporterul-de-până-acum al Televiziunii din Prishtina umbla prin cerul întregii Europe şi al altor continente, proprietarul prosperei agenţiei cu siguranţă scotea oile la păscut prin păşunile nemărginite din Munţii Uscaţi sau se ocupa cu exploatarea lemnului: cu tăierea stejarului, a frasinului, a brazilor… a stejarilor ce nu-şi păstrau frunzele sau a acelora ce şi-le păstrau, şi cu care pantele munţilor noştri sunt extrem de bogate.Necazul lui Ndreu, gata să devină lacrimă, a fost întrerupt tocmai de proprietar, care l-a invitat ca, la data de întâi iulie, în zori, să se prezinte în faţa agenţiei din Prishtina, care ocupa încăperile luxoase ale clădirii somptuoase a unei bănci imense ce domnea peste o bună parte a oraşului. Era clădirea unei foste bănci, a unei foste republici, care deja îşi câştigase independenţa devenind stat aparte. Ferice de ea.
***
În momentul despărţirii acolo la colţul străzii, viitorul emigrant a simţit ceva neplăcut.Un soi de responsabilitate şi de muşcare sălbatică.Un fel de rană incurabilă din cauza vinovăţiei eventuale, repetate de două ori: prima dată prin pregătirea emisiunii, a doua oară prin scrierea şi publicarea în revistă a amplului reportaj dedicat acestei agenţii. Era gata să se întoarcă înapoi cu paşi iuţi. Să-i blocheze drumul şi să-i sară în gât acelui individ mărunt. Ca să-i înfigă în piept fraza pe care o avea în vârful limbii şi anume :- Nu, domnule patron, nu pot să accept invitaţia dumneavoastră! Vă mulţumesc. Voi îi sugeţi omului nostru, fratelui şi surorii noastre până şi ultima picătură de sânge în schimbul unui biet bilet. Nu vreau să mă onoraţi! Nu vreau să mă murdăriţi şi să-mi lipiţi o pată neagră în biografie, în etica morală şi profesională.Dar în timp ce Ndreu se zbătea în arena dilemelor, pe crucea ei, patronul plecase cu paşi grăbiţi spre agenţie, ca să pândească mişcările concurenţei. În nesfârşitele eforturi de a fi primul şi singurul în domeniu, articolele publicate în ziare, precum şi emisiunile radiotelevizate îi erau de mare folos patronului. Numărul agenţiilor lipsite de turişti (din nefericire, Kosova niciodată nu a avut turism), crescuse atât de mult, încât, la un moment dat, friza ridicolul. Grotescul.Normal: mai multe agenţii de turism, decât turişti.După cum s-a văzut mai târziu, majoritatea acestor agenţii se înfiinţase pe spinarea marii nenorociri naţionale. În afară de ocrotirea măruntelor interese materiale, agenţiile lucraseră necontenit, fără odihnă, zi şi noapte, în favoarea duşmanului!!! – precum insista mereu concurenţa. Golirea ţinuturilor noastre etnice era un fenomen generalizat. Dureroasă această imagine ciudată, în timp ce în periferia Europei erau trimişi mii şi mii de albanezi în vârstă fragedă. Era acesta o mană picată din cer pentru sângerosul cotropitor.
***
Zilele şi nopţile lui iunie îşi mâncaseră mălaiul schimbării, cum s-ar zice; ce putere, fie şi supranaturală, putea opri cursul vremii?) dar ziua, mai exact: dimineaţa de 1 iulie 1992… abia se năştea.Ultima zi a lunii iunie fu prea grea. Însuşi aerul era greoi. Aidoma plumbului. Parcă era însărcinat cu plumb. Parcă înnodat în fum şi ceaţă. Cu o zăpuşeală înecăcioasă. Ameninţând cu spargerea cerului. Ciocnire de ceţi cu explozii triste… Un fel de alarmă atmosferică: vin acum, vă distrug în câteva clipe. Cine ştie?!Toată această zăpăceală, fără nicio finalitate, cu excepţia unor tremurări şi clocote interne, care năvăleau şi se scurgeau prin canale necunoscute, adânci şi invizibile, parcă îi furau nu numai frumuseţea, ci şi deranjul eventual, aşteptării zorilor noii zile, gătite pentru un lung drum spre inima Europei visate.Cum se poate, chiar cum se poate să fiu atât de inert. Complet nemişcat. Ca un mort încremenit. Aceste întrebări şi-a pus Ndreu, adăugând: “când se ştie că sunt un călător nesătul, un lacom incorijibil al călătoriilor, fie ele lungi sau scurte, apropiate sau îndepărtate!”Noaptea îi scurta zilei picioarele.În bezna ei se aruncă şi se înecă totul. Parcă lumea fuse tăiată din rădăcini cu fierăstrăul şi se scufundă în întuneric. Rămâne acolo. Atunci se şterg urmele. Dispar formele. Formele zilei se transformă în frânturi de noapte. Poate că nici culorile să nu mai fie aceleaşi. Esenţiala culoare a zilei este diferită de cea a nopţii.
***
Această noapte era învelită într-un negru mai pronunţat decât era orice altă noapte obişnuită de vară. Odată cu tăcerea nopţii, Ndreu primi şi propria tăcere. Înţepenit în partea întunecată a acelei tăceri. Parcă o pliase împreună cu valiza. Cu haine şi alte lucruri indispensabile oricărei călătorii, dacă ar fi fost cazul. Avu grijă să nu uite câteva lucruri mărunte, săpun şi pastă de ras, un săpun, o pastă de dinţi, o oglindă foarte mică, o foarfecă tot atât de mică, o unghieră, o perie de dinţi, o sticluţă de parfum…Acel „sac” îndesat cu mărunţişuri semăna cu un mânz, cu un măgăruş sau pui de găină, care se strecoară undeva în spaţiul valizei, ranchiunos şi încăpăţânat precum copilul ce vrea să-şi manifeste cu orice preţ şi mijloc importanţa sa de neînlăturat. Iar când valiza alunecă printre genunchi, eşti aproape de plecare, eşti deja pe drum. Cât de înţeleaptă se arată vechea noastră zicală: Această treabă nu este ştiută niciodată; omul poate afla când porneşte, dar în nici un caz nu-şi poate da seama când se va întoarce…Începerea unei călătorii, scurtă sau lungă, este o despărţire. Este o des-prindere. Este o groapă. O goliciune. Chiar şi atunci când te îndrepţi spre o bucurie făgăduită.Cele mai triste sunt călătoriile lipsite de scop, fără o limită cunoscută, aşa cum era şi cazul lui. Adică al lui Ndreu. Viitorul emigrant ştia că avionul urma să-l ducă la Bruxel. Doar atât.Aşa se scria pe biletul, deja primit, pe care îl ţinea în buzunar. Cu dată precisă, cu zi precisă, cu oră precisă…Dar de ce tocmai la Bruxel?Dar de ce în altă parte?Fie mai aproape, fie şi mai departe.De ce, oare, la Bruxel?Acolo n-avea nici un prieten.Nici-o cunoştinţă.Nici oraşul nu-i era cunoscut.Ce mai conta că, o dată în viaţă, petrecuse acolo o jumătate de zi? Exact atâta timp cât îţi trebuie ca să atingi cu inima exilul şi chinul pe care el ţi-l aduce: „în surâsul tău, pribeagule / se adună picături de lacrimi fierbinţi / şi niciodată mai devreme / în viaţă despărţiţi / nu vezi îmbrăţişare mai sălbatică / între bucuria şi lacrima unei zile / aici la Bruxel…” – astfel apucase şi închisese în inimă Ndreu, în acea clipă fugară clipă a lui iunie, în vara anului 1980. Dar ce o mai fi şi asta, când o jumătate de zi nu-ţi ajunge nici să te plimbi prin Klina sau Vushtrria, prin Deçan sau Skënderaj[14]. Aşadar, de ce drumul îl ducea tocmai la Bruxel?Pesemne că asta era dorinţa şi pofta patronului, al proprietarului liniilor cerului.Iată şi o amărăciune în plus pentru Ndreu, care era cât pe aici să i se închine ultimei nopţi de iunie, înaintea marelui drum spre Bruxel. Spre cel de-al doilea Paris (ca frumuseţe), cum se spune deseori despre acest oraş.
***
Viitorul pribeag se întinse în pat. Cotropit de un freamăt aproape necunoscut. Aşa ceva nu simţise nici în noaptea nunţii. În acea noapte îşi iubise femeia mai mult şi mai puternic decât o iubise ani de-a rândul laolaltă. Inimaginabil de lungi i se părură clipele petrecute în baie, unde femeia intrase pentru a se farda. Curată, proaspătă, învelită într-o mireasmă rafinată şi invizibilă, ea îl îmbrăţişase ca şi cum ar fi întâia oară. Toată setea, cu buzele făcute scrum, s-au contopit în dorinţă, pentru a vedea în lumina veiozei nuditatea ei. Parcă din acel act de noapte, acolo, pe patul matrimonial, îşi aduna luminile unei iubiri. De o viaţă întreagă. De o singură viaţă, irepetabilă. Aşa, în acea înflăcărare, cu frumuseţea ei, când, lucru ciudat, îi părea mai frumoasă decât toate nopţile create de cei mai mari pictori din istoria artei, el era mistuit de dorinţa profundă ca acea imagine să capete nemurire. Eternitatea. Veşnicia. Numai ochii-şi dădeau seama. Doar privirea se putea adânci în săgeţile înflăcărate. Nici mâinile, nici buzele, nici alte membre ale corpului nu mai aveau puterea să se mişte, să acţioneze. Ba chiar şi ochii îngheţaseră. Privirea găsise un punct cardinal în acel univers. Un semn deasupra sânului înmugurit. Printre sâni. În vârtejul buricului. Liniştea îşi întinsese regatul peste tot. Peste tăcerea clipei. Ndreu înfrunta bătăi ispititoare de inimă. Pentru un vers ţintaş.Pentru un epitalam.Pentru un recviem. Pentru ceva liniştit. Mărunt. Modest, dar şi mare şi subit.Era puterea divină a luminii, care îngropa noaptea în miez de noapte, când asupra trupului ei izvorî şi se revărsă acel păr-lumină. Focalizat şi adunat precum razele soarelui străbătând un diamant. Sau poate fusese fost vraja nopţii fără margini, deoarece el nimic nu mai putea primi înapoi din acele frumuseţi întinse în faţa lui.
***
Frumuseţea se dezvăluie doar o singură dată. Ca un trăsnet.Pe neaşteptate, fără să-ţi dai seama.Ca să nu moară niciodată.Înghiţit de balta nopţii lui iunie, care ar trebui să fie o oarecare noapte de iunie, Ndreu începu a prinde descifrarea tainei: lumină (de zi) şi beznă (de noapte).Erau mii şi mii de posibilităţi de a interpreta şi de a tâlcui acel binom ce pare să se ivească întâmplător. Filosofic privind lucrurile, Ndreu ajunse la concluzia pe cât de simplă, pe atât şi de exactă cum că: ziua fără iubire este o noapte întunecată / noaptea întru iubire este o zi veşnic însorită.Oare chiar astfel se întipări în gândul lui această veche mărturisire?
***
Cu totul pe neaşteptate, fără a-şi dea seama, din străfunduri, parcă eliberat de nişte cătuşe d'ale închisorilor medievale, se simţi pătruns de o putere de leu. De dragon. O putere necunoscută, parcă împrumutată din cel de-al şaptelea cer. Tot ceea ce văzuse odinioară, reveni înzecit şi limpezit. Îşi dori ca toate izvoarele setei să secătuiască. Să-şi poată aduna toate magiile acelor izvoare. Să pătrundă în ea cu trup cu tot. Să se adăpostească în sufletul ei. Acolo, în ea, în fiinţa ei. Acolo, unde nu-l poate găsi nimeni. Nici drumul de mâine spre Bruxel (de ce la Bruxel?) să nu-l poată găsi. Să se ascundă acolo şi să nu mai iasă niciodată. Mişcările ritmice ale buricului, ce seamănă cu chipul omului, îi legănau ca şi cum ar vrea să deschidă pântecele ei şi să-l primească pe Ndreu înăuntru.Ea rămăsese stupefiată. De unde atâta foc?! Atâta avânt. Atâta patimă debordantă. De unde acea sete de apropiere. Aceasta parcă o purtase într-o altă lume. Într-o lume îndepărtată şi apropiată? Necunoscută, fireşte.Tăcerea densă se lipise de trupul ei mistuit, chiar de pereţii. De mintea ei stupefiată. Ba mai mult de atât: îmi doresc să mor pentru tine.Sub tine.În tine.Deasupra ta. Mâine voi fi pe drum şi, oh, ce dor îmi va fi de tine - spusese el cu voce tare, parcă mânat de vârtejul unui delir, şi din nou, cu un avânt şi o putere cutremurătoare, reluase iubirea. Cu nişte deschideri ce puteau fi primele şi ultimele din viaţa lui. „Îmi va fi dor…oh, cât de mult mă va arde dorul, oh, cât de mult…!”În urma suspinelor adânci de plânset, vocea lui Ndreu se topise în bezna deasă. Nu mai avea timp, nici măcar o singură secundă pentru o singură fărâmitură de somn. După atâta ispită, după atâta avânt şi explozie vulcanică, parcă i se topiseră vertebrele şirei spinării.
***
Clipa drumeţie rodea secunda, făcând din frânturile timpului mii de alte frânturi mai mărunte…Ndreu îşi luă valiza pregătită la timp. Îşi controlă de câteva ori buzunarele: biletul, paşaportul… tot ceea ce era indispensabil pentru drum…Încă o dată gândi că acel indispensabil sau necesar, ca un puişor, doarme în pântecul valizei…Noaptea este pe picior de a se despărţi de zi. El trebuia să se despartă (pentru câtă vreme: câte secunde, câte ore, câte zile, câte luni, câţi ani… pentru totdeauna!!!) de iubită, de soţie.A îmbrăţişat-o.Nu ca de obicei în astfel de ocazii. Era o cu totul altă îmbrăţişare. Necunoscută.Originală.Irepetabilă, desigur.Şi-a luat femeia în braţe.O strânse tare de tot. I-a supt buzele. A strâns-o cu o putere necunoscută. Parcă şi-a tipărit-o pe propriul trup. Parcă intenţiona să înnoade trupul ei de al său. Aidoma unui tatuaj, vroia ca silueta ei s-o lipească pe trupul său. Pentru a-o lua cu sine toată. Liniile ei desenate în corpul, în inima, în sângele său…
***
Se îndreptă spre ieşirea din apartament. Băieţeii, cei doi băieţi albiţi de angoasă, parcă făcuţi din fir de mătase sau de bumbac, nu i-a atins deloc. I-a lăsat să doarmă şi să crească în somnul dulce al dimineţii primăvăratice. Nici nu se apropie de pătuţurile lor. La noi nu există obiceiul de a te uita la cel ce doarme. Cu atât mai puţin la două fiinţe fragede. S-ar putea să-i atace deochiul. Ndreu coborî încet pe scările clădirii în care locuia. Paşii săi grei produceau o tăcere surdă. Când trecu pe partea dreaptă a şoselei, care ducea la locul de întâlnire în faţa agenţiei, Ea apăru pe balcon, îmbrăcată într-o cămaşă strălucitoare de noapte, ca un fluture sau îngeraş căzut din cerurile fără margini. Învelită în acea haină albă, semănând cu un înger, plămădită din spuma laptelui ceresc. Parcă desprinsă din visul alb al nopţii de vară. Atât de albă şi de nobilă poate fi numai soţia-mamă, care a adus în viaţă fructele noii vieţi, pe care le poartă în sân. Le nutreşte cu laptele alb şi le creşte pentru a dărui vieţii florile albe.
***
Cu o mână uşor ridicată, ea nu a pronunţat obişnuita urare de drum bun şi noroc! Dar ca şi cum i-ar aluneca prin mână ceva transparent, ca şi cum i s-ar sfărâma în mii de fragmente ce nu pot fi lipite niciodată, i-a spus:- Nu uita că astăzi este zi de înmormântare.
Acest mesaj ea nu-l rosti, ci parcă-l smulse din fiinţă, în grabă, ca prin dinţi. L-a scuipat, l-a tuşit?
Şi dispăru îngândurată în ceaţă.
Ca fluturaşul când îşi lasă aripile peste o floare.
Dispăruse brusc, eschivându-se privirii lui. Acolo jos. S-a scufundat în neguri, fiindcă nici ea nu ştia dacă dorea sau nu ca acel mesaj, doar de aducere aminte, trebuia să-i fie neapărat vărsată lui în ureche. Este adevărat că vorba amară omoară (de) departe şi loveşte adânc.
Ndreu îşi aduse aminte de dureroasa moarte a surorii sale mai mari.
Era tocmai ziua înmormântării ei.
El nu se opri
Îşi urmă drumul. Direcţia acelui drum îi păru şi mai nedeterminată.
Se încurcă în ghemul parcă din sârmă ghimpată a dilemei: astăzi este o zi de călătorie sau o zi de înmormântare?!
Una sau alta? Probabil ambele.
Şi-a continuat drumul, s-ar zice urmând mai degrabă instinctul.
Se ducea acolo unde îl trimiteau picioarele.
Îndată a vrut să se elibereze de valiză. I s-a părut grea, parcă îndesată cu plumb. Greutatea ei îl vlăguise. Zici că nu avusese în mâini o valiză micuţă, cu foarte puţine lucruri. Parcă acea valiză se transformase în sicriu. Purtând trupul surorii lui înăuntru. Acum era nevoie de patru inşi pentru a transporta acea valiză-casă de moarte.
Aşa, sub greutatea apăsătoare a coşciugului, Ndreu păşea învăluit în bezna zorilor ce întârziau să devină ziuă.
Tot ceea ce a făcut mai târziu, de-a lungul acelui drum, fu mai degrabă călăuzit de instinct, decât de raţiune.
1.Çagdaş - bashkëkohësi.
[2] “Gjelbërosh” - dollar.
[3] Është fjala për të kremten pranverore me të njëjtin emër.
[4] Mir Mohsin Navvab – shkencëtar i shquar nga Shusha, autor i një traktati muzike.
[5] Kerogllu - hero i eposit popullor (destan) me të njëjtin emër.
[6] Junus Emre - poet i madh mesjetar, klasik i letërsisë turke.
[7] Ahmed Xhavad - poet i mirënjohur, vrarë më 1937.
[8] Nazim Hikmet (1902-1963), poet i shquar turk.
[9] Talash - pakicë kombëtare në Jug të Azerbaixhanit.
[10] Bukuria ka notën dhjetë, nga e cila nëntë i takojnë veshjes.
[11] mugam- muzikë popullore azerbaixhanase.
[12] Anar, Berbecul alb, berbecul negru, basme utopice şi antiutopice, traducere, prefaţă şi glosar de Dumitru Bălan, Paideia, Bucureşti, 2004, p. 10.
[13] Për më shumë hollësi, shih Kopi Kyçyku, Scurtă istorie a Azerbaidjanului (Histori e shkurtër e Azerbajxhanit), Librarium Haemus, Bukuresht, 2007.
[14] Denumirile unor localităţi din Kosova.
Acest mesaj ea nu-l rosti, ci parcă-l smulse din fiinţă, în grabă, ca prin dinţi. L-a scuipat, l-a tuşit?
Şi dispăru îngândurată în ceaţă.
Ca fluturaşul când îşi lasă aripile peste o floare.
Dispăruse brusc, eschivându-se privirii lui. Acolo jos. S-a scufundat în neguri, fiindcă nici ea nu ştia dacă dorea sau nu ca acel mesaj, doar de aducere aminte, trebuia să-i fie neapărat vărsată lui în ureche. Este adevărat că vorba amară omoară (de) departe şi loveşte adânc.
Ndreu îşi aduse aminte de dureroasa moarte a surorii sale mai mari.
Era tocmai ziua înmormântării ei.
El nu se opri
Îşi urmă drumul. Direcţia acelui drum îi păru şi mai nedeterminată.
Se încurcă în ghemul parcă din sârmă ghimpată a dilemei: astăzi este o zi de călătorie sau o zi de înmormântare?!
Una sau alta? Probabil ambele.
Şi-a continuat drumul, s-ar zice urmând mai degrabă instinctul.
Se ducea acolo unde îl trimiteau picioarele.
Îndată a vrut să se elibereze de valiză. I s-a părut grea, parcă îndesată cu plumb. Greutatea ei îl vlăguise. Zici că nu avusese în mâini o valiză micuţă, cu foarte puţine lucruri. Parcă acea valiză se transformase în sicriu. Purtând trupul surorii lui înăuntru. Acum era nevoie de patru inşi pentru a transporta acea valiză-casă de moarte.
Aşa, sub greutatea apăsătoare a coşciugului, Ndreu păşea învăluit în bezna zorilor ce întârziau să devină ziuă.
Tot ceea ce a făcut mai târziu, de-a lungul acelui drum, fu mai degrabă călăuzit de instinct, decât de raţiune.
1.Çagdaş - bashkëkohësi.
[2] “Gjelbërosh” - dollar.
[3] Është fjala për të kremten pranverore me të njëjtin emër.
[4] Mir Mohsin Navvab – shkencëtar i shquar nga Shusha, autor i një traktati muzike.
[5] Kerogllu - hero i eposit popullor (destan) me të njëjtin emër.
[6] Junus Emre - poet i madh mesjetar, klasik i letërsisë turke.
[7] Ahmed Xhavad - poet i mirënjohur, vrarë më 1937.
[8] Nazim Hikmet (1902-1963), poet i shquar turk.
[9] Talash - pakicë kombëtare në Jug të Azerbaixhanit.
[10] Bukuria ka notën dhjetë, nga e cila nëntë i takojnë veshjes.
[11] mugam- muzikë popullore azerbaixhanase.
[12] Anar, Berbecul alb, berbecul negru, basme utopice şi antiutopice, traducere, prefaţă şi glosar de Dumitru Bălan, Paideia, Bucureşti, 2004, p. 10.
[13] Për më shumë hollësi, shih Kopi Kyçyku, Scurtă istorie a Azerbaidjanului (Histori e shkurtër e Azerbajxhanit), Librarium Haemus, Bukuresht, 2007.
[14] Denumirile unor localităţi din Kosova.